Мајкл ФРОЈНД

Односот меѓу Македонците и Евреите е една од помалку познатите, но најдлабоко значајни врски во историјата. Протегајќи се наназад повеќе од две илјади години, оваа врска има свои корени на раскрсницата на цивилизациите, каде што еврејскиот живот некогаш цветал под македонска власт.

Денес, додека и Евреите и Македонците се справуваат со предизвиците што ги поставува сè посложениот свет, постои итна потреба повторно да се откријат и зајакнат овие древни врски.

Еврејското присуство на територијата на денешна … Македонија датира од антиката. Освојувањето на Блискиот Исток од страна на Александар Велики во четвртиот век п.н.е. отвори нови хоризонти за еврејските заедници, дозволувајќи им да се интегрираат во огромната мрежа на хеленистички градови и трговски патишта.

Самиот Александар е прославен во еврејската традиција. Во Талмудот, тој е наречен Александар Мокдон („Македонецот“) и е прикажан во многу позитивно светло. Талмудот (Трактат Јома 69а) раскажува за средба во Ерусалим помеѓу Александар и еврејскиот првосвештеник Шимон Хацадик, кој излегол да го пречека во својата целосна свештеничка облека. Александар се поклонил пред Шимон Хацадик, објаснувајќи им на своите луѓе дека ја видел оваа фигура во сон пред неговите битки, предвидувајќи ги неговите победи.

Во знак на благодарност, Александар го поштедил Ерусалим и им дозволил на Евреите да ја практикуваат својата вера. Последователно, многу еврејски момчиња родени таа година биле наречени Александар, што станало вообичаено еврејско име. Јасно е дека Евреите го пречекале Александар како добронамерен владетел кој ги почитувал нивните традиции.

Овој талмудски извештај одразува повеќе од само интересна приказна. Тој го симболизира длабокото и трајно почитување помеѓу еврејскиот народ и Македонците. Како лулка на империјата на Александар, Македонија зазема посебно место во еврејската меморија како порта кон свет каде што еврејскиот идентитет и граѓанското учество можеле да коегзистираат.

Археолошките откритија во … Македонија дополнително сведочат за оваа древна врска. Меѓу најважните е синагогата откриена во Стоби во близина на реката Вардар. Датирајќи од третиот или четвртиот век од нашата ера, синагогата во Стоби е една од најстарите откриени на Балканот. Нејзините мозаични подови, со еврејски религиозни симболи како што се Менората и Шофарот, се доказ за жива еврејска заедница која живеела, тргувала и се молела таму. Постоењето на синагогата е живо ехо на испреплетените истории на еврејскиот и македонскиот народ.
Стоби, секако, бил голем урбан центар во Римска Македонија, мешавина од култури и религии. Тоа што Евреите основале синагога таму – и дека таа напредувала – не е случајност. Тоа ја одразува релативната толеранција на регионот. Опстанокот на овие остатоци

Опстанокот на овие остатоци од далечното минато служи како моќен потсетник: еврејската историја во Македонија не е маргинална, туку длабоко вткаена во ткивото на нашите два народа.

И покрај оваа богата историја, современите политички и културни врски меѓу … Македонија и еврејскиот народ, особено глобалната еврејска дијаспора, остануваат неразвиени и треба да се направи повеќе за да се негува и да се подигне свеста за нив.

Многу Евреи учествуваа во Илинденското востание против отоманската власт, борејќи се рамо до рамо со своите македонски сонародници. Децении подоцна, кога Германците ја нападнаа Југославија во 1941 година, голем број македонски Евреи се вооружија и им се придружија на партизаните за да се борат против нацистите. Меѓу нив беше и Естреја Хаим Овадја, Еврејка од Битолско, која служеше во 7-та Македонска бригада и беше херојски убиена во борба кон крајот на август 1944 година.

За жал, поголемиот дел од еврејската заедница во Македонија беше убиена за време на Холокаустот, кога речиси сите Евреи од Битолско, Скопско и Штип беа депортирани од бугарските окупатори, а потоа убиени од нацистите и нивните соработници. По војната, малата заедница што остана се бореше за обнова, а денес само неколку стотици Евреи живеат во … Македонија.

Сепак, сеќавањето опстојува, а заедно со него, и можноста за обновено пријателство.
Во последниве години, … Македонија вложи пофални напори да го почитува своето еврејско наследство. Меморијалниот центар на Холокаустот во Скопско е доказ за оваа посветеност. Инаугуриран во 2011 година, центарот е еден од најзначајните музеи на Холокаустот на Балканот, зачувувајќи го сеќавањето на македонското еврејство и едуцирајќи ги идните генерации.

Покрај тоа, последователните македонски влади презедоа чекори за заштита на еврејските гробишта, синагогите и другите места од наследството, препознавајќи ја нивната важност не само за Евреите, туку и за македонската национална приказна.

Но, многу повеќе може да се направи за продлабочување на врските меѓу Македонците и Евреите ширум светот. Програмите за културна размена, академските партнерства, инвестициските форуми, туристичките иницијативи фокусирани на еврејското наследство и меѓуверските дијалози би можеле да послужат како платформи за зајакнување на врските.

Македонија би можела да има корист и од градење посилни односи со еврејските заедници во Соединетите Американски Држави, Израел и Европа, отворајќи патишта за економска соработка, партнерства за иновации и дипломатска поддршка.

За еврејскиот свет, прифаќањето на македонските врски нуди длабока можност да се оддаде почит на едно античко поглавје од еврејската историја.

Поддршката на еврејскиот живот во Македонија, помагањето во зачувувањето на нејзините историски места и поттикнувањето на еврејскиот туризам во земјата не се само акти на носталгија; тие се инвестиции во иднина каде што еврејската историја не само што се памети, туку се живее и слави.

Во свет кој е сè поделен од незнаење и екстремизам, оживувањето на античките врски на почит и меѓусебно признавање е поважно од кога било. Портретот на Александар во Талмудот и величествените мозаици на синагогата Стоби ни шепотат низ вековите, потсетувајќи нè дека Евреите и Македонците некогаш делеле процутен дух на отвореност, почит и пријателство. Нема причина зошто, со визија и труд, не можеме повторно да го сториме тоа.

(Авторот, рабин, бил заменик-директор за комуникации под израелскиот премиер Бенјамин Нетанјаху и е колумнист за „Џерусалим пост“)