Ѓорѓи Илиевски
Виш просветен инспектор
(извадок од книгата Дебар и дебарско низ историјата од Ѓорѓи Илиевски)
Во средниот век постоеле Горни Дебар, а тоа е денешен Дебар во Р. Македонија и Долни Дебар, на местото на денешниот град Пешкопеја во Р. Албанија.
Горни Дебар
Според преданието градот Дебар, се наоѓал кај денешното село Граждани-денес во Албанија, а потоа се преместил и прилепил до старото село Раовник (Орехово), а пак друго предание вели дека селото Коџаџик „пред доаѓањето на Турците и долго време потоа се викало Оровник“. Менувањето на положбата на имињата на градовите била многу честа појава во историјата.Такви примери има: Византион – Константинопол – Истамбул – Цариград. Потоа во османлискиот период Битола се преименува во Манастир, Тетово во Калканделен, Железнец во Демир Хисар, Свети Град кое е исто така друго име за Дебар, во Коџаџик. За постоењето зборуваат и историски извори.
Имено, кога Дебарската област била во рамките на Српската средновековна држава, во светостефанската хрисовула, меѓу другите игумени на ораовничкиот манастир, кој се наоѓал кај село Ораовник во Горни Дебар. Во средината на XVвек, во регионот на Горни Дебар беснеела војната на Ѓерѓ Кастриот Скендер Бег против отоманските освојувачи. И тука кога се зборува за таа војна се спомнува населбата „Oronicheus“ која според Марин Барлети се викала и Oronichius: „vet notiori vokabulo Oronichius appelattus“. Населбата лежела во едно мало поле во Горни Дебар, односно Раовник лежел на ивицата на дебарското поле, во пазувите на планината Крчин, 15-тина километри, северозападно од Коџаџик. По паѓањето под османлиска власт, тој станал административен и стопански центар на целата Дебарска област. Според М.Соколовски, во XV и XVI век „населба со називот Дебар не постои, а постои Раховник, како централно седиште на Дебарската околија. Ова од причина што во пописните дефтери од XV век и во повеќето од нив во XVI век, Дебар како населба не постои. Кон крајот на XVI век, за градска населба се употребува и името Дебар. Поконкретно, во заповедта до дукаѓинскиот бег и до кадиите на Тетово и Дебар од 1595 година е забележано и името на касабата Дебар. Меѓутоа, уште на почетокот на векот, во1519 година, Раховник е забележан како касаба – гратче. Според пописниот дефтер бр.25 за Охридскиот санџак од 1583 година, Раховник е град и седиште на целата дебарска кааза. Според М.Соколовски, споменатата населба го добила името Дебар во текот на XVII век.
Според истражувањата на Иван Снегаров, во X век, Дебар како град не постоел. Но, веќе во Диканжовиот список на поглаварите на Охридската архиепископија, кој потекнува од средината на XII век, се вели дека првиот архиепископ од византискиот период, односно по 1018 година – Јован, бил од с.Агноандики – Дебар. Меѓутоа, познато е дека уште на почетокот на XII век, конкретно во 1018 година, охридскиот архиепископ Теофилакт, упатил писмо до дебарскиот владика. Исто така, во трите списоци на епархиите на Охридската архиепископија, кои потекнуваат од крајот на XI век, е внесена и епархијата Дебарска, а исто се потврдува и во кореспонденцијата на Теофилакт (Ј.Белчовски,Охридска архиепископија од основањето до паѓањето на Македонија под турска власт,Скопје 1997, стр.165-169)
Византиската писателка Ана Комнена од крајот на XI век, зборува за напорите што државата ги правела да го одбрани градот Дебар од Норманите, па дава опис на малите реки кои се влеваат во поголемата река Дрим, кај градот Дебар. Во средината на XIII век, Георгиј Акрополит двапати поминал преку Дебар, на пат од Албанија за Прилеп. Кон крајот на XIII век, за време на кралот Милутин Дебар паднал во рацете на средновековната српска држава.Се вели дека била освоена „ земља дебарска са свима градовима и државама њиховим“. Во договорот од 1308 година, меѓу Србија и Каро Валоа е ставена и „contrite de Debar“.
Податоците што ги дава Марин Барлети, биографот на Ѓерѓ Кастриот -Скендер Бег, зборуваат за постоењето на градот во XV век, па и порано.
Името Дебар, како име на областа било во употреба уште во првите децении од отоманското освојување. Името Дебар се појавува и во опширниот пописен дефтер бр.4 од 1467/68 година, меѓутоа, не е јасно дали се мисли на областа или на градот. Инаку, јасно се гледа дека попишувачот правел разлика меѓу Дебар и Коџаџик. Коџаџик е топоним од турско потекло, така што со појавата на новите господари – Коџаџик, го потиснал името Дебар. По исчезнувањето на населбата Јамборија, за подолго време исчезнал и споменот на средновековниот град Дебар. Неговото име е заменето со Коџаџик, исто како што се случило и со имињата на средновековните градови.
За прв пат за Коџаџик се дознава од пописниот дефтер бр.303, кој датира од 1453 година и во кој, тој град се споменува. Нешто подоцна во 1466/67 година, во пописен дефтер 508 Коџаџик се споменува и како град и како село. Во следниот период Коџаџик постоел како одбрамбено отоманско воено упориште. За време на Ѓерѓ Кастриот-Скендер Бег, на поседот на Коџаџик се воделе тешки борби. Коџаџик бил мал град и лежел на стрмна карпа, која се одделила од каменен рид, кој израснал од пазувите на Стогово. Градот е отворен кон Дебар и дебарското поле. Се до денес се сочувани урнатини од градските sидови и кули. Градот доминирал и ги контролирал комуникациите за Мат, Цидна, Елбасан, за Полог, Кичево и Охрид.
Автори кои пишувале за минатото на Дебар
Константин Иричек името на Дебар објаснува дека доаѓа од зборот долина, што на латински значи Деборос. Зборот Дебар според Г.Баласчев произлегува од Де-бре, Ди-бара, и Ди-бра, што е остаток од тракоилироманските елементи во старословенскиот јазик. Но зборот дебар и е познат на историјата уште од пред Христа. Во еден стар ракопис се вели: Во 268 година пред Христа за време на царувањето на императорот Клавдиј, Готите со 6000 илјади кораби и 320.000 војници влегле во Света Гора, го опседнале Солун и дошле до Дебар, каде ги нападнала римската коњица и ги бркала до Ниш, каде ги стигнал Клавдиј“. Дебар се спомнува по пишани извори уште во времето на Римјаните на картата на Птоломеј (во вториот век од почетокот на нашата ера) во дебарската област, северозападно од Охрид, назначена е населбата Деборус (Deborus).(Д.Јаранов,Карта на Македонија Софија1933, В.С.Радовановиќ Дебар,Народна енциклопедија,кн.Iстр.566). Понатака Дебар се споменува во времето на доселувањето на Словените во една повелба на царот Василиј II (1018-1025). Во таа повелба Дебар во 1019 година се наведува како место кој подпаднал под битолскиот владика (К.Н Костиќ, Наши нови градови на Југ, Београд 1922, стр.85). Во 1107 година, во Дебар упаднале Норманите, во кој се наведува посебен епископ дебарски. Дебар се спомнува во помен и од 13 век.Тогаш населбата како град со спомнува византискиот пратеник Акрополит, тој во Дебар дошол 1257 година,одејќи према Драч.
Научникот Јастребов пишува: „Според Паганела и Пукевила тој град (Дебар) и во времето на Скендер-бег не постоел“. Ако се знае дека Скендер-бег почнал војна против Турците 1444 до 1467-68 година, тогаш значи дека градот Дебар не постоел пред 15 век. Исто така, ќе го пренесеме искажувањето на Макушева што се однесува на градот Дебар. Таа пишува: Кастриотите никогаш не владееле со Дебар и Светиот град“. И додава: „ Дибри со Светиот град никогаш не им припадна на Кастриотите. Владетели на Дибри биле Комнени“. Дека Комнени владееле со Дебар го потврдува и Јастребов.
Интересно е тврдењето дека по распаѓањето на Душановото царство во регионот на Дебарско бил поделен меѓу Волкашиновото царство и феудалците на Комнените. Еден од тие Комнени е и Мојсеј Комнен – голем Дебарски. Тој владеел со Елбасанско, Черменика, Голо Брдо, Дебарско, Црногорието, Грика Маде(сегашните Грика Маде и Грика Вогел) и дебаријата (Горни и Долни Дебар).
Пишувачите за минатото на Дебар немаат исто мислење каде точно лежел Дебар во Дебарската област, во кој се наведува за време на Римјаните и во Средниот век. Така по претпоставка на И.Јастребов и Р.Грујиќ, Дебар за време на нормандијското влегување како седиште на епископ може да биде денешна Пишкопеја (стара словенска Пискупија).Тоа е главното место на долнодебарскиот крај и лежи северозападно и вон дебарската котлина на територијата на Албанија. Т.Смиљаниќ, претпоставува дека град Дебар пред Османлискиот период лежел на местото на денес наречено Граждани. Ова место се наоѓа помеѓу денешен Дебар и Пишкопеја (Debarski poljani I Rekanci,Narodna strana sv.33 Zagreb,str.60,61), исто така во тесната дебарска котлина. По Р Грујиќ, денешното место кај што е Дебар го основале Турците (Р.Грујиќ, Дебарска епархија, народна енциклопедија,кн.I стр.566) Слично наведува и Т.Смиланиќ, наведува дека Дебар не е средновековен. И според Ј:Х.Василевиќ, денешен Дебар е од средината на 15 век, односно од периодот на времето на Османлиите.
Од изнесеново се поставува прашањето. Дали е можно каде што лежи сега денешен Дебар, да не постоела некоја важна средновековна населба? Податоците покажуваат дека главната сообраќајна раскрсница е во дебарската котлина која секогаш биле напаравени во некоја голема населба. Тоа го потврдуваат и многубројните знаменитости и храмови. Така во градот или непосредно околу градот од крајот на 19 век обновени се или пронајдени седум стари цркви и манастири. Потполно или делимично се обновени црквите Св.Никола, Св.Петка и Св.Недела во Варош населбата, потоа црквата Св.Петка во Долната населба. Во рушевина се манастирот Пијанец северозападно од Дебар, една црква во југоисточниот дел на градот и една црква во населбата Тикварци. Околу овие цркви има остатоци од гробови. Од ова се гледа дека христијаните не можеле да градат толку црковни храмови во Османлискиот период, туку се претпоставува дека се од времето пред доаѓање на Османлиите. Толку голем број на храмови можело да има само некое значајно населено место. Затоа не треба да се бара дека денешниот Дебар како населба настанало во Османлискиот период, туку дека тој постоел и пред тоа. За тоа зборува и појавата што Османлиите во освоените области,најчесто, ако не и редовно, се населувале во затекнати и развиени за живот и средени населби.
Дебар под османлиска власт потпаднал после конечниот неуспех на Скендербег во 1449 година. Градот, прв по име во 15 век, го спомнува Барлеције (Barletius), биограф на Ѓорѓи Кастриот, кога од дебарскиот крај патувал за Полог и Скопје. Ф Петанчиќ 1502 година, за Дебар (Dibra) наведува дека е добро населен град. Во ферманот на султанот Сулејман 1521 година, Дебар се споменува како седиште на кадиите, што значи станува збор за позначајна населба. Во 1545 година во Венеција е издадена карта Valvassorius во кој на северозападниот дел на Македонија е означен град Дебрис (Dibris). Тоа е несомнено градот Дебар. Две години подоцна (1547 г.), во еден запис се сретнува Висарион – јеремонах на Дебар. Кон крајот на 16 век (1589 година) Дебар(Dibra) се спомнува во атласот на Г.Меркатор.
Во 17 век, Дебар го споменува турскиот географ Хаџи Калфа, при што се наведува дека градот му припаѓал на Охридскиот санџак. Според неговиот опис, Дебар лежел „меѓу Охрид, Кичево и Тетово, 17 дена од Цариград“(Ст.Новаковиќ,Хаџи-Калфа или Ќатиб-Челебија, турски географ XVII век,Споменик ср.кр.академије VIII,Београд 1892, стр.54). Во 17 или 18 век денешен Дебар е седиште на епископија. (Р.Грујиќ,Дебарска епископија,стр.566). За време на Австро – турската војна 1689 година, не се знае дали Дебар бил засегнат од воените операции. Тогаш, по традиција, се наведува дека Мијаците, кои припаѓаат на дебарскиот крај, се бореле во султановата војска против Австријанците кај Влајница.(Т.Смиљаниќ, Мијаци,Горна Река и Мавровско Поле, В.Кнчов, Македонија, Софија 1900,стр.85). Најмалку податоци за Дебар има во 18 век. Во 19 век, Дебар се спомнува во делата на разни патеписци. Така, Пуквиљ на почетокот на 19 век за Дебар (Горни Дебар) вели дека има 200 домаќинства, што наведува за претпоставка дека Дебар пред тоа настрадал. Според описот на Бус, околу 1837 година, Дебар имал 4200 жители, 64 дуќани, џамија и караван-сарај. Доктор Милер во 1844 година, запишал дека Дебар има 500 до 540 куќи со 4200 жители. Притоа, жителите на градот во него се занимавале со изработка на челични производи, кожарство, бојаџиство и со бозаџилок.(Ј.Х.Василевиќ,Град Дебар у време ослобоѓења 1912г.). Во првата половина на19 век за минатото на Дебар интересна е појавата на одметникот Дали-бег кој се сметал за господар на областа. Истиот, околу 1840 година со војска бил нападнат и покорен од турскиот војсководач Ајредин паша. Притоа борбите се воделе кај местото Удово, непосредно под Дебар. Конзулот Хан, во 1863 година, сознава дека во Дебар има 2000 домаќинства, од кои повеќето биле муслимански. Во 1868 година, Г.Прличев, Дебар го означува на град богат со грабливци и насилници, поради што во животот на христијаните бил прилишно тежок. (Григор Прличев,Автобиографија). Според С.Гопчевиќ од 1889 година, Дебар имал 12000 жители од кои 4000 биле „Арбанаси“(Албанци). Во градот тогаш постоела чаршија со развиени пушкарски и кујунџиски занаети. Гопчевиќ уште наведува дека Дебар бил град на знаменитости.Според бугарскиот етнограф, В.Кнчев Дебар имал 15.000 жители, при што 4.500 православни, а другите муслимани (В.Кнчев,Македонија-етнографија и статистика, за Дебарска каза 1900г).
Од разните извештаи на пишувачите за Дебар за втората половина на 19 век, Дебар, воглавно е преставен како град во кој владее безвластие и каде што често се случувале буни. Најголемата буна избила во време на Руско – турската војна. Тогаш муслиманите направиле многу штета над христијаните и ги принудиле на непрекинато иселување. Пред крајот на османлиското владеење Дебар се опишува како град во кој владее анархија. Османлиската власт поради одметниците, скоро и не постоела. Според Ј.Цвијиќ, осилените дебарски бегови не се задоволувале само со ограбување на блиската околина, туку ги освојувале чифлиците околу Струга, Битола и Прилеп. Беговите околу себе држеле многу слуги, секогаш опасни типови кои ги извршувале нивните наредби. Отука, Дебар се нарекувал „ љута Дибра“. Од овие насилници, властите формирале групи палеле и плачкале.
Административната положба на Дебар во минатото се менувала, а со тоа се менувало и неговото значење. Во 1521 година Дебар бил седиште на кадилак. Во 17 век, Дебарската каза била во рамките на Охридскиот санџак. Во 18 век, Дебар постанал средиште на истоимениот Дебарскиот санџак. Притоа, во рамките на овој санџак влегувале казите: Горнодебарска со центар во Дебар, Долнодебарска со центар во Пишкопеја, трета била казата Река, и четврта Голобрдска.
Непосредно пред заминувањето на Осмнлиите, Дебар бил седиште на санџак со три кази: Горнодебарска, Долнодебарска и Реканска. По Првата светска војна тој станал само погранично место, какво што е и денес.
Според изнесеното дотука, сметам дека историјата на градот Дебар (како за негов постанок, така и за неговиот севкупен развој), треба да биде предмет на сеопфатни научни истражувања од страна на професионалци.
