Во индустријата на лекови која се базира на опиум, и која цветаше во првата половина на 20 век, едно од клучните места имаше македонскиот опиум, и тоа не само на легалниот, туку и на црниот пазар, покажуваат новите истражување на историографичарите.

Македонскиот медицински опиум, како што пишува хрватската агенција Хина, кој поради високиот квалитет „солено“ се продавал на светскиот пазар, прво го откупувале водечките европски фармацевтски компании, а по 1928 година, речиси целото југословенско производство на опиум го преземале американски фабрики, објавено е во новото издание на хрватското Списание за современа историја.

Во написот, историчарот од Институтот за поновата историја на Србија, Владан Јовановиќ, во неколку фази реконструира малку познати аспекти на извозот на квалитетниот македонски суров опиум за американски фармацевтски компании во 1930-те години, кога американско-југословенските односи „го надминале доменот на економска соработка“.

До 1928 година, американските фармацевтски фабрики биле 16-та профитабилна индустрија, а во „златното доба” на фармацевтската индустрија (1930-1960) дошле и се задржале на прво место, пишува Јовановиќ и забележува дека меѓу основачите на фармацевтски фабрики низ цела Северна Америка доминирале семејства на германски имигранти.

Германскиот бренд „хероин”

Морфинот е официјално издвоен од опиумот и патентиран во бранот на германскиот научен ентузијазам од крајот на осумнаесеттиот век. во хемиската работилница Мерк во Дармштат, а диацетилморфинот стана заштитен знак на Баер, кој под својот бренд „хероин” некое време го продаваше како лек за кашлица и туберкулоза, потсетува авторот.

Побарувачката за наркотици во тоа време била исклучително висока. Според шефот на Сојузната канцеларија за наркотици Хари Ј Анслингер, во текот на 1931 година во САД имало околу 140.000 зависници од дрога, а според слободни проценки, имало околу еден милион луѓе зависни од дрога.

Тоа било олеснето од неконтролираната обработка на опиум, што се манифестирало и во Њујорк, каде во почетокот на 1920-те месечно се произведувале 8,4 тони хероин. Ситуацијата станала посложена кога во бизнисот со опијати се вклучила њујоршката мафија, вели Јовановиќ.

Главниот снабдувач и дистрибутер на хероин од германските фабрики бил Арнолд Ротстаин, а сицилијанскиот имигрант Чарлс „Лаки” Лучано одржувал врска со париската организација на Ели Елиопулус, син на грчки дипломат во Турција, кој од 1927 година, шверцувал опиум и хероин во Франција, САД и на Далечниот Исток.

Најдобар мак од Повардарјето

Кон крајот на 19 век, кога Конгресот на САД ја донел првата забрана за опиум за да го заштити своето бело население, турските земјопоседници во Повардарјето засадиле бел афион.

Во тој дел од Отоманската империја, благодарение на агробиолошките предности на македонската почва, афионот добро успевал и станал еден од најдобрите во светот. Тој содржел 14-16 отсто морфин, за разлика од, на пример, кинескиот, чија „морфинажа“ изнесувала само 3-5 проценти. Земјоделците брзо биле убедени во исплатливоста од собирањето „кафен катран” од неговите стебленца, вели авторот.

Веќе во последната деценија на 19. век во долината на Вардар се произведувале околу 70 тони суров опиум на годишно ниво, кој потоа се извезувал преку Солун. До 1928 година, главно се извезувал во Германија (55 отсто), Швајцарија (25 отсто) и Франција (10 отсто), а само во 1928 година биле извезени 145 тони македонски опиум.

 

Од 1929. до 1934 година речиси целото годишно производство го откупувале американски фабрики, по што доаѓа период на работење на турско-југословенски Централно биро, обележано со меѓусебни опструкции и ривалство на пазарот во САД, и сето тоа завршува со фазата кога нивото на незаконска обработка и криумчарење на дрога во Југославија ги загрози односите со САД пред почетокот на Втората светска војна.

Според официјалните податоци на Министерството за земјоделство, од југословенската монархија, во периодот од 1927 до 1939 година, извезени се вкупно 668 тони суров опиум во вредност од 386 милиони динари. На годишно ниво, тоа изнесувало во просек 42 тони опиум, во вредност од 29 милиони динари, што соодветствувало со просечните годишни буџетски приходи на цела „Вардарска бановина“.

Шверц од „Вардарска бановина“

Со оглед на тоа дека во Кралството Југославија годишно се шверцувале 8-10 тони опиум, може да се заклучи дека речиси една четвртина од легалното производство, всушност, била во нелегална трговија, истакнува Јовановиќ.

Ако на тоа се додаде шверцот на готови деривати на опиум (морфин, хероин и кодеин) во САД и поврзаноста на белградските и скопските криумчарски организации со водечките мрежи за транспорт на дрога преку Атлантикот (Елиопулус, Бакула Раскин), тогаш  и зголемениот интерес на Друштвото на народите и американската дипломатија за ситуацијата во Југославија од крајот на 1937 година станува поразбирлив.

Директниот притисок на Амбасадата на САД во Париз, каде дејствуваше служба за следење на трговијата со дрога, влијаеше југословенските власти да ги заострат законите и со тоа барем за момент да ја подзапрат се поагресивната криминализација на некогаш преспектривната земјоделска гранка.

Во текот на Втората светска војна, британските, иранските, индиските и мексиканските пристаништа станаа нови извори на илегален прилив на суров опиум во САД наместо дотогаш актѕивните југословенски, италијански и кинески пристаништа, кои поради воените дејствија беа целосно отсечени, заклучува Владан Јовановиќ.