Историското „не“ на Тито за Сталин во 1948 година отвори не само нова фаза на односите меѓу поранешна Југославија и Советскиот Сојуз, туку и едно од најтемните поглавја по Втората светска војна на овие простори.

Формиран е еден од најозлогласените повоени логори, каде што завршувале сите што, макар во кругот на пријателите ја поддржале Резолуцијата на Информбирото (Информбирото имаше задача да ги стави сите комунистички партии под диктат на Советскиот Сојуз), изразувајќи го на овој начин несогласување со политиката на тогашниот претседател Јосип Броз.

Таму, од 1949 до 1956 година, тие биле „превоспитувани“ затвореници користејќи грозни, мачни методи.
Многумина од осудените, а и денеска не се знае точната бројка, не знаат зошто завршиле во затвор.

Во општеството се разви категорија „информатори“. Така луѓето ги пријавиле своите пријатели, познаници и роднини за да ја докажат својата посветеност кон Тито и неговата надворешна политика.

Ова е приказна за Голи Оток.

Беше јули 1949 година
Нешто повеќе од една година откако тогашниот Советски Сојуз ја објави Резолуцијата на Информбирото како да се смени политичкото раководство на Југославија по расколот меѓу Јосип Броз Тито и Јозеф Сталин.

За многу жители на Југославија ова беше шок, имајќи предвид дека во претходните години на интензивна сталинизација, Советскиот Сојуз и неговиот лидер беа претставени како најголеми пријатели, а советските модели во економијата, културата, спортот и други области беа копирани и применети.
Оние кои не можеа да прифатат дека веќе не е така и оние за кои се сомневаа дека се на страната на Сталин завршија во Голи Оток каде се „превоспитуваа“.

Тие беа оковани во парови и директно од истражните затвори ширум Југославија однесени во сточни коли. Последна станица беше Бакар, посебна линија меѓу Загреб и Риека. Под превезот на ноќта, илјадници затвореници беа фрлени во товарните оддели на бродовите за кои не знаеја каде одат.

Така дезориентирани, по слетувањето на непозната локација тие беа турнати од палубата на острите карпи на брегот, понекогаш толку силно што некои од нив дури и не го преживеаја падот.

Радован Храст бил во првата група на луѓе кои дошле како затвореници на Голи Оток.

Имав само 17 години кога стапнав на Голи Оток во 1949 година. Под број еден беше моето име во групата од 750 луѓе кои тој ден пристигнаа на островот со бродови и чамци.
Ние бевме единствените кои ја имавме честа да не пречекаат во ред полицајци и чувари со синџири и палки.
Подоцна осудените ги тепаа осудените. Тоа беше тешко време. Имав огорченост кон Тито, пПоточно, го критикував режимот, прашувајќи се зошто јас, како ученик во поморска школа, не смеев да посетувам часови по англиски јазик.

Второто обвинение против мене беше дека реков дека офицерските мензи се полни, а студентите немаат што да јадат. Ова ме доведе до Голи Оток.

На прашањето како е храната, тој рече:

Не се шегувај, тоа не беше храна. Ни дадоа кофа вода и парче леб за цел ден и до утре нема ништо. Работевме во дневна смена, а кога стигнавме тука немаше ништо. Секое дрво што го гледате сега е засадено од нас со користење на нашите тела за засенчување на растенијата за да можат да се засолнат и да не бидат изгорени од сонцето.

Често, многумина излегуваа од таа мисија со изгореници по телото. Што се однесува до работата, каменот се удираше до утре до утре и потоа повторно.

Не мора да знаете сè, тоа не е за секого.

На Голи Оток беше и еден од омилените актери на поранешна СФРЈ, Власта Васиљевиќ.

Тој одби да го накодоши својот пријател и кум на венчавката Душан Мајчен иако не се согласувал со неговите политички убедувања.
„Иако немав ништо со тоа, одбив да го кодошам. Бев уапсен како студент во трета година на Академијата за драмски уметности и прво одведен во затвор во Бањица, а потоа на Голи Оток.
Таму поминав три години.

Сепак, бев во група затвореници кои не беа уапсени во првите месеци по Резолуцијата на Информбирото во 1948 г.
Но, не би зборувал повеќе за тоа.
Тешко е, знаеш… Во тие години вршеа притисок врз жена ми да се откаже од мене, и таа го направи тоа“, зборуваше Власта во едно од ретките интервјуа на оваа тема.

Еден логорски затвореник, ако имал лош статус, можел да спие само три часа, да јаде малку леб и да носи камења од куп до куп цел ден.
За ручек да јаде супа, а на крајот од денот да го тепаат на оградата. Истиот ден, привилегиран затвореник во логор можел да спие шест часа, да јаде подобар појадок и да работи на производство на тутун во сенка, да пуши цигари, да има нормален, калоричен ручек и на крајот од денот да ги тепа другите.

Но, не само мажите завршија на гол остров, туку и жените.
Една од нив е Радмила Мрѓа од Мали Пожаревац, која на и позајмила машина за пишување на колешка од Земјоделскиот факултет, не знаејќи дека таа имала намера да ја употреби за куцање на протестно писмо.
Поради „груба грешка“ две години била на Голи Оток.
Таа и жените со кои била во возот биле првите женски жители на Голи Оток.

„Станување во шест. Качамак се јадеше за појадок. Потоа, како Сизиф, до пладне го влечевме каменот од врвот на островот до морето. Потоа, негде околу два следеше едночасовна пауза за ручек. Секој ден исто – грав и парче леб. Потоа повторно туркање на каменот, до вечера. И последниот оброк – шолја нешто што треба да биде кафе Потоа мртви од умор и глад, одвме во кревет, а утре … работа повторно“, Радмила се присети на своето „затвореничко“ искуство.

Таа имала 22 години.

Во заробеништво студентските години ги поминал и нејзиниот сопруг Стојадин Мрѓа.
Своите сеќавања ги пренесе во книгата „Пеколот на Голи Оток“, објавена во јули 2005 година, десет дена пред неговата смрт.
Освен исцрпувачка и целосно бесмислена физичка работа жените беа целосно уништени како личности со перење мозок, принудувајќи ги да пишуваат записи за сопствената вина.

И нивната репродуктивна способност била уништена бидејќи во зимските месеци морале да вадат песок од Јадранското Море.

Навечер ги буделе на секои 15 минути, им одбивале храна, ги терале да се удираат, а церемониите и ритуалните посрамотувања во кафезот каде што требало да навредуваат, понижуваат, удираат, плукаат и да бидат ошишани до гола глава биле дел од „превоспитувањето“ на кое се инсистирало.

Освен едно регистрирано самоубиство, сите жени го преживеале Голи Оток

И откако се вратиле во „нормалниот“ живот, каде што претходно биле лишени од сите нивни граѓански права, имот, дури и деца ако ги имале, не успеаја да се реинтегрираат во општеството.

Оние жени кои имаа кариера и професионален живот пред Голи Оток, по заминувањето, сите станаа домаќинки.

По смртта на Сталин во март 1953 година и официјалниот крај на конфликтот со Советскиот Сојуз во 1956 година бил распуштен логорот на Голи Оток.

Се проценува дека околу 500 затвореници биле убиени или умреле во логорот, иако некои проценки зборуваат за неколку илјади жртви.

За време на постоењето на кампот, но и години подоцна Голи оток беше еден вид табу тема во Југославија.

Затворениците во кампот кои беа ослободени потпишаа „обврска“ да не зборуваат за своите искуства, а за надлежните се уште имаше сомнителни лица на кои треба да се внимава.