Дали знаевте дека нобеловецот Иво Андриќ, во кралска Југолсавија бил амбасадор и дека во неговата работа често се среќавал и со проблемот „Македонија“?

Пишува: Блаже Миневски

`Господине министре,  како што веќе имав чест да ве известам за време на вашиот последен престој во Женева, Секретаријатот на Лигата на народите, на 17 ноември, поради евентуални забелешки на нашата Влада, на нашата Постојана делегација и достави една петиција потпишана од дванаесетмина македонски бегалци во Софија. Веднаш констатирав дека во петицијата се наоѓаат значителен број исклучително  навредливи изрази (така, на пример, нашиот режим во Јужна Србија се карактеризира  како domination serbe /српска доминација/ а за нашето население таму се зборува како за des intrus serbes corrompus /расипани српски натрапници/), и затоа pешив да протестирам до надлежната секција на Секретаријатот, да свртам внимание на последиците што петицијава може да ги има врз целата малцинска процедура со доставување на вакви документи до владите. Инаку, самиот факт дека Секретаријатот на Лигата на народите ни ја достави ваквата петиција, значи дека  наведените изрази не ги смета за особено навредливи, и дека на некој начин се солидаризира со ваквиот тон на преписка меѓу потписниците на петицијата и Секретаријатот, односно одделните Влади`, пишува на 28 декември 1932 година Иво Андриќ, шеф на постојаната делегација на Кралството Југославија во Лигата на народите во Женева, во извештајот до својот министер за надворешни работи, Богољуб Јевтиќ.

Во истиот извештај амбасадорот на Кралството Југославија, подоцна писател и добитник на Нобеловата награда за книжевност, подробно го известува министерот и за тоа дека директорот на Секцијата за малцинства лично го известил дека Генералниот секретар ја проучил петицијата и решил да им ја достави, па затоа сега е незгодно нашиот претставник да ја враќа пред да ја достави до својата влада, која секогаш има право и можност да ја одбие поради навредливи изрази во неа:

`Јас одговорив, – пишува Андриќ, – дека ми жал што морам да останам на својот став, и дека  не можам да примам и проследам никаков документ во кој за нашиот народ се говори како за натрапник во една наша покраина, која ни припадна врз основа на меѓународни договори, оние исти договори кои Лигата на народите е должна да ги брани. Генералниот секретар потоа побара петицијата да му се врати, да ја разгледа уште еднаш и да ја достави за анализа до Правната секција на  Секретаријатот. За ова му реферирав на г. К. Фотиќ, помошник министер, кој во тоа време престојуваше во Женева, а по вашето доаѓање во Женева вие ја одобривте мојата постапка. Вчера,- продолжува Андриќ, – ме побара директорот на Секцијата за малцинстава и ми соопшти дека Генералниот секретар дошол до уверување дека, во спомнатите изрази, нашата влада навистина може да види навреда, и затоа отстапува од  својата намера петицијата да ни ја упати како на Влада, па можеме да сметаме како и воопшто да не ни е доставена. Известувајќи за ова, чест ми е да ви доставам во прилог еден препис на петицијата за која станува збор, – завршува овој извештај од Женева, испратен од амбасадорот Иво Андриќ до Министерството за надворешни работи во Белград.

Дипломат од задоволство

Српскиот писател Иво Андриќ е роден на 9 октомври 1892 година во Травник, основно училиште завршил во Вишеград, а Голема гимназија во Сараево во 1912 година. Истата година во октомври ги започнува студиите на Филозофскиот факултет при Кралскиот универзитет на Фрањо Јосип Први во Загреб, следната  година продолжува во Виена, а 1914 година  веќе е студент на Јагелонскиот  универзитет во Краков, каде што го затекнува атентатот во Сараево.

Се враќа во Сплит, но полицијата веднаш го апси и го затвора. Затворската казна ја издржува во шибенскиот и мариборскиот затвор, а 1916 година е интерниран во Босна во селото Овчарево кај Травник. Во 1917 година веќе е војник во Загреб, а потоа се запишува на Филозофскиот факултет каде што апсолвира. Во октомври 1918 година работи во Секцијата за организација и агитација на Народното веќе на Словенците, Хрватите и Србите во Загреб. Во март 1919 година од Загреб пишува писмо до својот средношколски професор д-р Тугомир Алауповиќ, министер за вера во Кралството на Србите, Хрватите и Словенците, со молба да му помогне околу вработувањето, нагласувајќи дека со задоволство би прифатил работа во дипломатија:

`Знам полски, го познавам и го сакам тој народ, па мислам би било многу добро доколку би имало некакво место за мене во нашето идно дипломатско преставништво кај нив или во нивното кај нас…`

По околу половина година, на инсистирање на Алауповиќ, престолонаследникот Александар Караѓорѓевиќ на 12 септември 1919 година потпишува указ со кој на предлог на министерот за вера, го поставува Андриќ, апсолвент на Филозофскиот факултет, за секретар трета класа во Министерството за вера. Се разбира, амбициозниот Андриќ не отстапува од  замислата и желбата да влезе во дипломастка служба, па на 3 јануари 1920 година упатува молба до министерот за надворешни работи во која му соопштува дека сака да `биде од корист на нашите народни и државни работи во странство`, молејќи да го испратат во Генералниот  конзулат во Њујорк.

Следниот месец, односно еден месец по поднесувањето на молбата, на 14 февруари 1920 година, престолонаследникот Александар донесува указ со кој Андриќ е поставен за вицеконзул трета класа во Генералниот конзулат на Кралството на СХС во Њујорк. Меѓутоа, два дена подоцна, на 16 февруари, помошникот-министер за надворешни работи потпишува решение со кое Иво Андриќ, вицеконзул во Њујорк, се упатува на работа во мисијата на Кралството при Ватикан.

Така, идниот писател и нобеловец, станува единствен службеник на Кралството на СХС во Ватикан, останувајќи на тоа место до ноември 1921 година. Имено, во октомври таа година извршено е разместување на дипломатските претставници па Андриќ со указ на кралот Александар од први октомври е унапреден во вицеконзул втора класа во Генералниот конзулат на Кралството во Букурешт.

Преку Трст и Белград, Андриќ на  25 ноември 1921 година  ја прима должноста на која е распореден. Една година подоцна повторно е извршено ново разместување на дипломатските преставници на Кралството, па Андриќ, на сопствено барање, е пресметен од Букурешт во Трст, каде што генерален конзул е Александар Цинцар – Марковиќ.

Иако самиот барал да дојде во Трст, службувањето во овој град траело многу кратко, односно на болешливиот Андриќ не му одговарала климата во Трст, па набрзо, `по совет на  лекарите`, бара преместување на друго место. Конзултот Цинцар-Марковиќ му препорачал на министерот да го премести во Грац. Со указ од 12 јануари 1923 година Андриќ е пресместен во Конзулатот на Кралството на СХС во Грац. Меѓутоа,  со новиот закон за државни службеници од 31 јули 1923 година, и со Уредбата за рангирање и распоредување на службениците и останатите државни чиновници од 31 октомври 1923 година, вицеконзул не можело да биде лице кое нема завршен факултет и нема поминато најмалку две години обука и работа во Минстерството за надворешни работи.

Бидејќи Андриќ не ги усполнувал двата услова на 31 декември 1923 година добива отказ, бил отпуштен е од државна служба. Бидејќи примената на законот  стапувала на сила од 1 јануари 1924 година, Андриќ поднесува документи и молба за одбрана на  докторат на Семинарот за филологија на словенските народи на Филозофскиот факултет во Грац на тема: `Развојот на духовниот живот во Босна под турска власт`.

Завршниот испит го дава на 12 јуни 1924 година, а утредента итно му е доделена диплома на Универзитетот во Грац. Неговата теза напишана на германски јазик ја оцениле позитивно професорите по филозофски науки, Хејнрих Феликс Шмит и Рајмунд фон Кајндл. Со стекнувањето на докторската диплома, која во тоа време има  вредност само на диплома а не на докторска титула според денешното значење, Андриќ го исполнува условот без кој не би можел да остане во дипломатијата.

Како и да е, во октомври 1926 година тој е веќе вицеконзул во генералниот конзулат на Кралството СХС во Марсеј, а два месеца подоцна бил распореден во конзулатот во Париз. Слободното време во Париз го користел за истражување во архивот на Министерството за надворешни работи, каде што посебно ги истражувал извештаите на францускиот генерален конзул во Травник од 1809 до 1814 година, кои, со податоците што го собрал подоцна во Архивот во Виена, целосно ќе ги вгради во својот роман `Травничка хроника`, завршен 1942 година, една години по враќањето во Белград од Берлин каде што бил амбасадор.

На служба во Генералниот конзулат во Париз бил до 28 април 1928 година, кога е поставен за секретар на амбасадата на Кралството на СХС во Мадрид. Следната година, во август, Андриќ е упатен на нова должност во амбасадата на  Кралството Југославија во Брисел, а на први јануари 1930 година веќе е секретар во Кралската постојана делегација при Лигата на народите во Женева.

Извештај за Македонците од Канада

Меѓу другите извештаи на Андриќ за Македонија и македонското прашање е и неговиот извештај во својство на  в.д. началник на Политичкото одделение  на Министерството на надворешни работи на Кралството Југославија, подговен во соработка со амбасадата во Лондон, а во врска со активностите на Македонците во Америка. Извештајот е од 14 октомври 1936 година, а се однесува на Конгресот на, како што вели, Македонската политичка организација во Индијанополис, САД:

`Чест ми е да известам дека Органот на Македонската политичка организација (МПО) во Соединетите американски држави и Канада, МАКЕДОНСКА ТРИБУНА, која излегува во Индијанополис, Соединети држави, посветува цел број од 19 септември на Конгресот на  македонските братства одржан на 5, 6 и 7 претходниот месец во Торонто. На Конгресот, според весникот, присуствувале околу 5000 македонски и бугарски печалбари, чија манифестација ја потсилиле и хрватските сепаратисти во Канада. Конгресот заседавал три дена и на него меѓудругото била донесена одлука да се упати резолуција до сите држави во Лигата на народите против теророт што го врши српската власт во Македонија. Исто така е одлучено нивниот орган во емиграција, МАКЕДОНСКА ТРИБУНА, да се издава двапати неделно на шест страници.

По предлог на голем број делегати избрана е главна управа во која влегле претседателот Цандил Г. Шанев, потпретседателите д-р Цветко Анастасов и Коста Попов, за благајник бил избран Тоше Панчев, за членови на претседателството Кирил Галев и Љубен Димитров, а за секретар Петар Ацев. Весникот пренесува и телеграма од англискиот крал Едвард Осми, упатена до Конгресот преку гувернерот на Канада, во која  се заблагодарува на лојалноста на Македонците кои живеат во Канада, а се заблагодарува, исто така, и на нивната поздравна телеграма. Веднаш потоа весникот пишува дека српскиот и грчкиот конзул се обидувале кај канадските власти да го смалат значењето на Конгресот, обвинувајќи ги македонските иселеници како терористи, но не успеале во тоа.

Весникот во продолжение пишува и за историската борбата на Македонците за слободна Македонија, пренесувајќи го излагањето на  Христо Низамов, кој објаснувал која е Македонија, зошто треба да биде слободна, што бараат нејзините синови и ќерки, и каква борба тие ја водат`. На конгресот биле собрани 3600 долари.

Строго доверливи извештаи за Ванчо Михајлов

Во својство на  министер – помошник, всушност втор човек во Министерството за надворешни работи на Кралството Југославија, Иво Андриќ, во извештај од 24 октомври 1938 година, а врз основа на разузнавачки податоци, го третира и заминувањето на Ванчо Михајлов од Турција во Полска:

`Уште пред една година турските власти официјално не информираа дека Ванчо Михајлов не сака повеќе да остане во Турција, каде што од 1934 година престојува под надзор на власта, – пишува Андриќ. – Истовремено, – продолжува тој, – веќе ни е ставено до знаење дека турската влада нема законска основа по која еден странски државјанин, против негова категорично изнесена желба, може да го држи и понатаму на своја територија. Сепак турската влада го задржа Михајлов уште некое време, но бидејќи понатамиошниот негов престој во Турција создава само тешкотии за  тамошната Влада, одлучено е да му се дозволи заминување од земјата штом биде обезбедена влезна виза на некоја друга држава. Нас пак ни е ветено дека благовремено ќе бидеме известени кога и во која земја Михајлов патува. Инаку, по добиеното начелно одобрение, Михајлов во текот на  неколку месеци се обидувал да добие влезна виза на некоја држава, но во тоа не успевал. Имено, САД, Англија, Швајцарија и Романија одбиле да го примат,- пишува Андриќ, додавајќи дека најпосле  се обратил  до Полска, од каде, по претходно дадена изјава дека ќе се воздржува од секаква политичка дејност, добил дозвола да се насели.

По ветувањето кое ни го даде Турција,- пишува Андриќ, – ние бевме известени дека на Иван Михајлов и на неговата жена Менча Карничева веќе им е издаден турски пасош со ознака `бугарски емигрант`, и дека тој пасош е визиран од страна на полскиот конзулат во Цариград. Снабден со пасош и уредна полска виза, Ванчо Михајлов заедно со сопругата на 20 август се качува во полскиот полутоварен параброд `Левант` во Цариград и на  23 септември  стигнува во пристаништето во Гдињ.

Полските власти, кое се детално запознати со поранешната злосторничка дејност на  Иван Михајлов, дадоа ветување дека тој ќе биде интерниран во центгралните предели на државата, далеку од сообраќајните врски и патишта, како и дека постојано ќе вршат најстрог надзор над него за да не може да дојде во допир со своите приврзаници  и да преземе  било каква политичка акција.

Известувајќи за ова, Министервото за надворешни работи има чест да замоли Кралското преставништво во Полска да обрати големо внимание на работата и движењето на Ванчо Михајлов во своето подрачје. Особено е потребно Министерството итно да биде информирано ако се забележи дека некој од приврзаниците успеал да воспостави писмена врска или пак се обидува да дојде до личен контакт во Ванчо Михајлов`,- пишува Иво Андриќ во својство на помошник министер за надворешни работи на Кралството Југославија во 1938-та година.

Југословенски амбасадор во фашистичка Германија

По три години поминати во постојаната делегација  во Женева, Андриќ стекнува богато искуство и контакти со светските дипломати акредитирани во Лигата на народите, па во 1935 година веќе е во самиот врв на југословенската дипломатија, односно станува вршител на  должноста Началник на Политичкото одделение на Министерството за надворешни работи. Два месеци подоцна Андриќ станува втора личност на југословенската дипломатија во тоа време, односно со указ на  кралскиот наместник од 5 ноември 1937 година поставен е за помошник-министер за надворешни работи.

Во новата влада на Драгиша Цветковиќ, на 5 февруари 1939 година министер за надворешни работи станува Цинцар–Марковиќ, кој дотогаш е амбасадор во Берлин. По прошталната  аудиенција кај Хитлер на 11 февруари 1939 година, на која присуствувал и Јоаким фон Рибентроп, германски министер за надворешни работи, Цицнар-Марковиќ заминува за Белград и утредента  доаѓа во аудиенција кај кнез Павле, преземајќи ја министерската функција. Сега требало да се назначи нов амбасадор во Берлин, а изборот паднал на помошник-министерот Иво Андриќ.

Така, идниот нобеловец, писателот Иво Андриќ, станува амбасадор во хитлерова, фашистичка Германија, и во Берлин останува до 1941 година. Должноста амбасадор во Берлин ја  презема на 10 април 1939 година, а во Мисијата, освен него, работеле  уште 15 лица. Според Миладин Милошевиќ, кој детално ги истражувал дипломатскиот ангажман на Иво Андриќ, мисијата во Третиот рајх била особено тешка и деликатна, а подоцна и самиот Андриќ многупати ќе изјави дека тие години биле  најмачните години во неговиот жиовот.

Бил во центарот од каде е диригирано уривањето на Версајска Европа, а згора на тоа, на  14 февруари 1941 година во Салзбург, Хитлер нуди пристапување на Југославија кон Тројниот пакт, водејќи директен разговор со претседателот на кралската влада  Драгиша Цветковиќ и министерот за надворешни работи Александар Цицнар – Марковиќ. Понудата не е прифатена, но останува отворен просторот таква одлука да донесе кнез Павле. На овие тајни разговори не присуствувал Андриќ. Не бил повикан.

По дознавањето дека делегација од Југославија тајно се состанува со Хитлер и со негови доверливи луѓе, а тој како амбасадор не добива никакво известување за тоа, Андриќ упатува писмо до Цицар-Марковиќ во кое протестира што е заобиколен како амбасадор. Добива извинување, а две недели подоцна е повикан да присуствува на церемонијата на потпишување на документот за пристапување на Југославија кон Тројниот пакт, иако воопшто не учествувал во подготвувањето на тој документ.

По демонстрациите во Белград, односно по отфрлањето на пактот со Хитлер, дипломатските односи се прекинати, Југославија нападната, а амабасадорот Андриќ со луѓето од амбасадата во Берлин го напушта градот на 7 април 1941 година. Со специјален воз стигнува во  пограничното швајцарското гратче Констанц, каде што се собираат сите југословенски дипломатски преставници од Европа, околу 200 лица.

Овде на Андриќ му е понудено да влезе во неутрална Швајцарија, но тој одбива, несакајќи да ги напушти луѓето со кои работел во амбасадата во Берлин. Во Констанц останува до 30 мај 1941 година кога со специјален воз тргнува кон Белград, каде што стигнува на 1 јуни 1941 година. По сослушувањето во Гестапо, единаесет дипломати, главно конзули, биле вратени во Германија во затвор. Шестмина се осудени поради шпионажа и пратени во логор, а останатите се ослободени и вратени во Југославија.

Андриќ останал во Белград. Со решение на Министерскиот совет од 15 ноември 1941 година е пензиониран како дипломат од највисок ранг.