КНИГА ЗА МАКЕДОНЦИТЕ ОД 1918 ГОДИНА: Едно дете во српско, друго во грчко, трето во бугарско училиште, а сите се Македонци од иста куќа!

БУГАРИТЕ ГО ЗАМЕНИЈА СВОЈОТ ТРНОВСКО-ШУМЕНСКИ ЈАЗИК СО СОФИСКО-ШОПСКИ ЗА ДА МОЖЕ ДА БИДАТ РАЗБРАНИ ОД ДЕЦАТА ВО ЕГЗАРХИСКИТЕ УЧИЛИШТА ВО МАКЕДОНИЈА!

Блаже МИНЕВСКИ

– Не се ретки случаите од една иста куќа едно дете да оди во српско, друго во бугарско училиште, трето во грчко, а по завршувањето да стануваат чиновници и поборници на српството, бугаризмот или грцизмот, – пишува Светозар Томиќ, инспектор во 1918 година во Министерството за просвета и црковни работи на Кралството на Србите, Храватите и Словенците. – Во Битола во учебната 1904/5 година имало осум разни пропагандни средни училишта: пет гимназии – турска, бугарска, грчка, романска и српска; три граѓански училишта – училиште на француските калуѓери Лазаристи, еврејска и американска протестантска мисија.

„Почнувајќи од деведесетите години на деветнаесетиот век во Македонија, освен бугарската и српската пропаганда, почнуваат да работат и грчката, романската и австриската пропаганда. Агентите преку црквите наметнуваа народност на припадниците на соодветната црква. Секоја пропаганда, освен австриската, покрај црквата отворала и свои такаречени народни училишта и примала деца на издржување и воспитување, без оглед на која црква припаѓаат нивните родители. Школите биле пропагандни, ги имало секаде, а многу малку од нив биле квалитетни. Во Битола, на пример, во 1904/5 година имало осум разни пропагандни средни училишта: пет гимназии – турска, бугарска, грчка, романска и српска; три граѓански училишта – училиште на француските калуѓери Лазаристи, еврејска и американска протестантска мисија. Имало деца кои во текот на школувањето менувале по три-четири училипшта, а со училиштетот ја менувале и својата народност, односно национална припадност. Не биле ретки случаите од една иста куќа едно дете да оди во српско, друго во бугарско училиште, трето во грчко, а по завршувањето да стануваат чиновници и поборници на српството, бугаризмот или грцизмот“, пишува Светозар Томиќ, инспектор во Министерството за просвета и црковни работи на Кралството на Србите, Храватите и Словенците во книгата посветена на „Македонија и Македонците“, печатена во 1918 година во Државната кралска печатница во Белград. Заедно со Томиќ, како коавтор на книгата за македонското прашање, едно од најважните политички прашања, како што велат авторите, за кое многу се пишувало и расправало, е потпишан и Јован Марковиќ, началник во Министерството за надворешки работи на Кралството. Станува збор за книга составена од богат материјал расфрлан по разни списанија, книги, брошури и новински статии, кои го третираат македонското прашање, притоа, според Томиќ и Марковиќ, етнографските статистики и прегледи на македонското население, кои ги правеле Србите, Бугарите и Грците, секогаш биле само „пропагандистичка литература без научна база“.

Србинот Томиќ признава дека пропагандните ги одмакедончуваат Македонците

„Еден наш професор, – сведочи Томиќ за некој Македонец, српски професор, – роден од Воден, има роден брат кој се изјаснува како Грк, а татко и мајка кои одат во бугарската црква и се изјаснуваат како припадници на бугарската народност. Во Битола, во 1905 година, тројцата браќа Талевче, браќата Стефан, Никола и Димитрије, добри трговци, припаѓале на три народности: бугарска, романска и грчка народност. Според тоа, Македонците не се ниту Бугари, ниту Срби, ниту Грци, а поделба на вакви националности е направена од пропагандите во Македонија. Како инаку би се докажувало дека една мајка и еден татко можат да имаат три деца од разни националности! Пропагандната борба меѓу Србите и Бугарите во Македонија не е национална туку политичко-полициска борба, која со тортури сака од Македонците да направи Срби или Бугари. Старите луѓе, – вели Томиќ, – црвенееја од срам а од страв ги кршеја прстите за делата на своите деца. Многупати, на пример, лично слушав како Младен Рајов од Скопје го проколнува својот син Ѓорѓе, секретар на бугарската митрополија во Скопје, затоа што му ја навлече омразата на целата околина врз куќата. Објективниот истржувач не може да прифати дека Павле Хаџиевски, српски учител во Галичник, е Србин, а неговиот брат Јосиф Хаџиевски, бугарски учител, Бугарин. Или двајцата браќа се Бугари, или двајцата се Срби, но кога еден е Бугарин а другиот Србин, тогаш очигледно не се ни Бугари ни Срби туку Македонци.“

Според Светозар Томиќ, сите Бугари го докажуваат бугаризмот на Македонците со тоа што го прифатиле бугарскиот егзархат во Цариград за поглавар на новосоздадената црква на местото на дотогашната грчка патријаршија, односно, наместо грчка, прифатиле словенска служба. Словенската служба била укината со укинувањето на Охридската архиепископија и Пеќката патријаршија. Значи, вели Томиќ, факт е дека сето она што денес Бугарите го имаат во Македонија а врз основа на што изведуваат заклучок „дека Македонците се Бугари“ е последница на создавањето на Егзархијата во Цариград. Егзархатот го создадоа интересите на официјална Турција и словенофилството на Русија а Бугарите од него извлекоа корист и со тоа нанесоа најголема несреќа на словенското население во Македонија и Стара Србија. Да не постоеше Егзархијата, онаква каква што беше, немаше да ја има онаа жестока прогандистичка хајка во Македонија, а не би се случила ни Втората балканска војна, смета тој. Македонските Словени, со Србите, Хрватите и Словенците, ја сочуваат групата на вистински и чисти Јужни Словени, пишуваат Томиќ и Марковиќ во книгата „За Македонија и Македонците“. Бугарите исто така се сметаат за Јужни Словени, велат авторите на книгата, но тие се настанати со мешање на мали јужнословенски племиња, кои живееле меѓу Дунав и планината Балкан, со татаро-турските племиња Бугари, Печенези, Кумани и Татари. Бугарофоните имаат владеено со Македонија во два наврати околу 135 години. Првиот период на бугарско владење траел 100 години од 861 до 960 година, кога Бугарите биле речиси диво племе кое ги завладеало Македонците кои веќе имале своја цивилизација а освен тоа и веќе над два века живееле под Византијците. Исто така, христијанството кај Македонските Словени е многу постаро од христијанството кај Бугарите. Токму затоа Кирил и Методиј, по враќањето од Моравија, не одат во Бугарија туку во средниот и западниот дел на Балканскиот полуостров, меѓу чистите Словени. Државниот јазик на Бугарската држава во тоа време бил сосема туѓ за словенските проповедници, односно Бугарите зборувале на турско-татарски јазик.

Бугарскиот двор, владата и бугарските болјари отсекогаш чувствувале дека Македонците не се нивен народ и токму поради тоа никогаш својот државен центар не го поместувале кон Македонија. Со Македонија владееле како со сите земји надвор од Бугарија. Вториот период на бугарско владењето во Македонија е во првата половина на 13-от век и тој, со мали прекини, трае 32 години. Бугарија тогаш била малку покултурна држава а претопувањето на Бугарите, Печенезите и Куманите со Словените веќе било речиси сосема завршено. Доколку овој период на бугарско владеење бил подолг, доколку биле средени политичките прилики на Полуостровот, Бугарите веројатно би можеле да влијаат колку-толку етнички на Македонските Словени. Бидејќи ништо не им одело од рака, а центарот на нивната држава бил далеку, во Трново, значи далеку од Македонија, тие не оставиле никаква трага од нивното владеење во Македонија меѓу Македонските Словени.

Според Томиќ и Марковиќ, српски националисти, се разбира, српското владеење со Македонија траело 131 година, нешто помалку од Бугарското, но владењето било без прекин, и за разлика до Бугарите, како што велат, Србите граделе разни таканаречени задужбини, манастири и цркви, мислејќи дека на таков начин ќе влијаат врз претопувањето на Македонците. Се разбира, и тоа не успеало, односно македонскиот народ не бил избришан од лицето на земјата, иако од петни жили запнувале и Србите и Бугарите.

ЕГЗАРХИЈАТА Е РУСКО МАСЛО

Бугарија ја изгубила политичката и црковна самостојност во 1393 година; Турците ја окупираат а црквата ја потчинуваат на Цариградската патријаршија. Одеднаш целиот бугарски народ е претворен во раја и сите станале робови. Во текот на 15 и 16-ти век, султаните со сила и специјални укази го населувале Балканскиот полуостров со Турци од Мала Аззија, а тоа населување најмногу ја опфатило Бугарија. Оттаму денес, велат авторите на книгата пред деведесет години, во Бугарија како држвата има 800.000 души, ако не и повеќе, вистински Османлии. До доселувањето на овие населеници, Бугарите ја одржувале својата бројна надмоќност, но по овие преселби тие се губат во јавниот живот. Освен тоа, Фанар, односно Цариградската патријаршија, за да може да поставува свои луѓе за митрополити, владици, свештеници и игумани во Бугарија, постојано притиска пред Портата дека Словените не се сигурни за да бидат поставени на такви места. Портата тоа го примала како вистина и по само неколку години од окупацијата, сите Бугари, виши црквени службеници, биле заменети со Грци. Патријашијата имала свои привилегии врз основа на кои можела да отвора грчки училишта. Во тоа време пропагандата во Бугарија било толку засилена што само селаните и овчарите говореле бугарски а целото останато население, како градското така и побогатото селско население говорело само грчки и турски. Дури и градските чорбаџии се срамеле да кажат дека се Бугари.

Ваквата состојба во Бугарија траела од крајот на 14-ти век до триесетите години на 19-ти век до кога речиси сосема била уништена бугарската национална свест. Професорот Дринов, опишувајќи го животот на бугарскикот народ под Турците, вели дека Бугарите под турска власт биле подјармени, потиштени и разорени до крајна беда. Не постоеле како нација, јазикот речиси им се изгубил, а постоеле само како хора, група луѓе, простаци и глупаци, како што вели. За разлика во Бугарија, во Македонија никогаш работите не стигнале до ваквата сотојба; Македонците, вели Томиќ, постојано се бунтувале, водела борби со Турците, го зборувале својот јазик и никогаш не биле глупаци, како што вели Дринов за Бугарите. Дека е така, можед а се види прво од книгата на хиландарскиот калуѓер Паисие од 1762 а потоа и од залагањето на Рутен Венелин 1830 година, кои го повикуваат бугартскиот народ да се пробуди од сонот, да се сети на своето минато и да ги бара своите народни права кои во тоа време ги имале други народи во турското царство. Паисиевиот глас не го слиушнал никој, а Венелиновиот слабо бил слушнат во земјата, но сепак го слушнале бугарските интелектуалци што живееле во Русија. Двајца од нив, од Одеса, Априлов и Палаузов одат во Бугарија и во Габрово го отвораат првото бугарско училиште во 1833 односно 1835 годинаљ. Официјална Русија преку свиојата дипломатија свесрдно ја помага работата на Венелин за будење на Бугарите и ширење на бугаризмот, затоа што тоа одело во нејзина полза. Со тајниот план на Русија, преку дејствувањето на Венелин полека отпочнува таканереченото цркивно движење кое инсистира на словенска служба и народни владици. Словените веќе не можеле да ги трпат митрополите, владиците и свештениците од грчка националност па поради тоа го прифатиле тоа движење и почнале да праќаат пратеници во Цариград и да пишуваат молби до султанот за поставување за вкладици луѓе од народот кои го знаат народниот јазик. Центар на тоа движење во Македонија бил Велес. Агитацијата била жива и остра, и тоа траело десетина години од 1860 до 1870 година, кога првпат доаѓаат во допир Македонците и Бугарите. Идејата за ослободување од грчките свештеници и желбата за словенска служба, а со тоа и наклонетоста кон Русија како заштитиничка на православието во Турција, ги соединува сите подржувачи на движењето и сите се почувствувале како една целина. Како центар на тоа движење во Бугарија бил градот Софија, град во кој се говори шопски јазик. Во седумдесетата година на деветнаесетиот век, по силни локални борби и интервенција на официјална Русија, но и наколонетост кон таа идеја нја Портата, доаѓа до оснивање на словенска црква во Турција под назив Бугарска егзархија со седиште во Цариград. Кон егзархатот во Цариград пристапуваат сите епарии во Бугарија, освен неколку во приморјето, потоа нишката епархија со Пирот и Врање во Србија, а од Макоденија само велешката. После 1872 година егзархијата добива епископи во Скопје и Охрид а подоцна и во неколку други епарахии. Факрт е дека Патријаршијата и грчкото свештенство го плачкале словенското население но во народот ја зачувале верата и не им наметнувале хеленизам, сметаат авторите на книгата, додека бугарските патриоти веднаш преку црквата почнуваат да наметнуваат бугаризација и бугарска народност. Првите денови по востановувањето на егзархијарта ги сменуваат сите свештеници со свои луѓе и сите верници ги заведуваат во книгите како Бугари. Оваа очигледно бугаризирање на Македонците полека предизвика контра-движење, односно многу села и градови отворено почнале да бараат да не се напушта патријаршијата. Меѓу 1870 и 1880 пропагаторите на Егзархијата работеле на тоа што повеќе луѓе во Македонија да ја признаат и прифатат Езархијата. Во тоа помагаат Русија и руската дипломатија, руските интелетуалци и турската власт.

БЕЛА СВИЊА, ЦРНА СВИЊА – САМО НЕКА СЕ УБИВААТ!

Како и да е, Берлинскиот конгрес им донесува на Бугарите држава без проливање крв, сметаат Томиќ и Марковиќ, а тоа уште повеќе ги охрабрува да ја засилат пропагандата преку Егзархијата која сега добива директна поддршка и од бугарската држава. Од осумдесетите до деведеститете година на деветнаесттиот век, Бугарија заселено работи во Македонија преку книги и училишта. Отвораат училишта насекаде, но бидејќи немаат спремни учители, поставуваат за учители едвај писмени граѓани, меанџии, терзии или ученици со завршен прв или втор клас основно училиште. Поради тоа школите биле исклучително лоши, неквалитетни, но добри за пропаганда и за бугаризаација на населението, сметаат авторите. Плата на учителите се одредувала според бројот на учениците, од осум ( 180 франци) до 24 турски лири, или 540 франци годишно. Книжевниот јазик кој се протежирал во овие училишта бил заснован на трновско-шуменското наречје, кое Македонците многу тешко, всушност воопшто не го разбирале. Децата учеле збор по збор, па затоа училиштата немале никакви резултатите, односно со години се учеле само зборови за да може нешто да се разбере. Во гимназијата во Скопје, и во другите средни школи, имало подготвителен клас затоа што децата не можеле да го следат предавањето на бугарски јазик. Гледајќи дека со тој јазик нема да направат ништо, Бугарите го заменуваат трновско-шуменскиот јазик со софиско-шопски, кој имал поголем број зборови кои можеле да бидат разбрани од децата во Македонија. Значи, вели Томиќ, Бугарите полека почнале да го прилагодуваат својот јазик на јазикот што го зборувале Македонците, па денес таканаречените културни Бугари заборуваат македонизиран бугарски јазик.

Се разбира дека ни Србите не стоеле со скрстени раце. Од деведесетите години на деветнаесетиот век и тие почнуваат нагло да отвораат свои училишта секаде каде што власта допуштала и, како што велат авторите на книгата, бидејќи српските школи биле многу подобро уредени а наставниците подобро подготвени од бугарските наставници, одреден број таканачерени егзархиски места почнале да бараат српски свештеници и српски училишта. Плашејќи се од српски успех на теренот, Бугарите почнуваат да применуваат терор, односно основаат одбори за сузбување на српската пропаганда. Тогаш почнуваат првите убиства на Македонците меѓу себе, затоа што едни следат настава во бугарски а други во српска училипте, односно затоа што одат во српска, или патријашиска, а не во бугарска, егзархиска црква. Така во тие неколку години се убиени Петре Ташев, претседател на српската црковна училиште во Башино село, потоа Ѓорѓе Патриотот од Гевгелија, прота Ташко од Куманово, поп Кочо Минов од Кожле, поп Марко од Кочани, учителот Нешо Георгиевиќ од Чучер. За време на службувањето на битолчанецот Димитар Ризов како бугарски трговски ангент, односно конзул во Скопје, а бидејќи тој е еден од одродените Македонци во тоа време кој се бори за бугарската кауза во Македонија, покрај убиствата на неколку учители од српската пропаганда во Македонија, организирани се и меѓусебни тепачки меѓу учениците. Така на 18 јануари 1899 година учениците од сите средни бугарски училишта во Скопје, околу 210 ученици, ги нападнале македонските деца од српското нижо училиште во Тафталиџе, па биле ранети 17 деца, а неколку учители одлежале неколку месеци затвор во Куршумли ан. На Лазарева сабота истата година, во пет часот попладне, од страна на Александар Катлановче, егзархиски бездомник, кој извршувал разни злосторства по одлука на бугарскиот двор, со нож, на прагот од својот дом, бил убиен Томе Јованов, најугледниот трговец во Скопје, и претседател на српската црковна училишна општина. Македонскиот народ, оној што останал надвор од братоубиствените пропагандни пресметки, бил свесен дека Бугарија и Србија всушност со сите средства се обидуваат да ја приграбат Македонија за себе, знаејќи дека тоа можат да го направат единствено според принципот што Турците со години го повторувале: „Бела свиња, црна свиња, сеедно, само нека се убиваат.“