Според документите за Македонија во Архивот на Јосип Броз Тито, каде своевремено истражуваше д-р Новица Велјановски, промените што се извршија во државно-политичкиот систем на Бугарија со формирањето на Отечествениот фронт, во кој водечка улога имаше БРП(к), понатаму промените во општествено-економските, посебно на сопственичките односи, беа неспоиви со натамошното постоење на монархијата. Се понагласено се поставуваше прашањето: монархија или република. Неочекувано и по однос на ова прашање дојде до тешко поларизирање на политичките сили. Имено, во Уставот на Бугарија (Трновската конституција), таа беше дефинирана како наследна монархија со народно претставништво. Поставувањето на прашањето за референдум и изјаснувањето за истото излегуваше од рамките на самиот устав. Беше нужно најнапред да се измени уставот, на што имаше право само Великото народно собрание, а дури потоа да се расправа за другите прашања. Уставот не беше суспендиран, иако во практичната примена често беше дезавуиран. Тоа и беше познато на бугарската опозиција, која инсистираше на неговата примена, а ОФ- партии на неговото заобиколување. Вториве сметаа дека Трновската конституција е надживеана работа и дека таа се претвора во кочница за промените што се случија на 9-ти септември 1944 година. Но, со оглед на тоа што тие можеа да реализираат организирана кампања, предноста беше на нивна страна. Така, на 8 септември 1946 година, кога беше извршено гласањето, 95,63% од гласовите беа за република. Со укинувањето на монархијата, укинато е и Регенството, а се формира Претседателство на Републиката како привремен орган.
‘Документите од Архивот на Тито потврдуваат дека, непосредно пред закажаниот Петти конгрес на БРП(к), висока партиска делегација предводена од Георги Димитров, а во чиј состав се и секретарите Трајчо Костов и В’лко Червенков, во почетокот на декември 1948 година, обавува консултативни разговори со Сталин во врска со подготовките за конгресот. Сталин изнел тешки обвиненија против Трајчо Костов, наводно за саботирање на соработката од стопански карактер меѓу СССР и Бугарија. Се разбира тоа е доволно за да се стесни кругот околу него и во 1949 година да биде покренат обвинителен акт и да се организира монтиран судски процес. На Петтиот конгрес на БРП(к), на крајот од декември 1948, под мотото народна демократија се прифатени Сталиновите визии за преодниот период од капитализам кон комунизам. Конгресот дури е принуден во присуство на советската делегација, Сталиновите мисли да ги издигне на ниво на научна доктрина, изјавувајќи истовремено дека народната демократија и советскиот режим се два облика на диктатура на пролетеријатот. Сепак, иако уште во текот на војната беа искажувани големи резерви кон сето она што се случуваше во Југославија, непосредно пред прогласувањето на Федеративна Народна Република Југославија, Георги Димитров повлече мудар потег. Тој убаво знаеше дека Тито имаше голема слабост кон решенијата на Второто заседание на АВНОЈ донесени во Јајце на 29 ноември 1943 година, затоа што всушност оттаму започна формалното создавање па и признавање на Титовата Југославија. Затоа непосредно пред заседанието во Белград (28 ноември 1945 година) му се обрати на Тито со посебно писмо. Притоа Георги Димитров не испушта да ги опсервира бугарско-југословенските односи, со посебен акцент на Македонија и на македонското прашање воопшто. Во оваа смисла тој ја нагласува улогата на отечественофронтовската влада за правилната политика по ова прашање. За таа цел тој, меѓу другото вели: ‘Македонското прашање досега беше користено од странските империјалисти и нивните балкански агенти, од средините на нивните управувачки клики за да ги спротивстават Бугарите на Србите и Србите на Бугарите. Отечествениот фронт смета дека треба да се направи се Македонија засекогаш да престане да биде јаболко на раздорот на Балканот, да стане обединувачка алка меѓу Бугарите и Србите, меѓу нова Бугарија и нова Југославија. Македонија не треба да се дели, не треба да се води борба за нејзиното завладување, туку да се почитува волјата на Македонците од кои основиот дел ја доби својата национална слобода во рамките на Федеративна Народна Република Југославија’. Сепак, веќе од следниот цитат од документот тој констатира дека ‘односите меѓу отечественофронтовска Бугарија и југословенската федеративна народна република меѓу тие две соседни словенски земји се толку братски што има целосна возможност сами да ги решиме сите прашања што ги засегаат нивните национални интереси без мешање однадвор’, видливо е дека прашањето се префрла во сферата на демагошко-политичките шпекулации. Ниту односите меѓу овие две земји во тој период беа ‘братски’, ниту пак националните интереси им се поклопуваа. Всушност, се занемаруваа македонските национални интереси за сметка на прикриените бугарски националистички интереси и интересите на поголемите нации што ја сочинуваа југословенската федерацџија. Во потсвеста на истите се уште не можеше да се ‘соџвака’ фактот дека Македонија е прогласена за држава, составен дел на југословенскта федерација, што беше често потенцирано и во рамките на расправите на НКОЈ и другите врвни југословенски органи за местото на Македонија во новата федерација, смета д-р Велјановски.
Бугарите незадоволни од составот на македонското раководство!
Инаку, вели д-р Велјановски, очигледно беше дека југословенско-бугарското приближување по Деветти септември 1944 година беше оптоварено со многу проблеми и хипотеки. Во Бугарија не беа задоволни од составот на македонското раководство, туку истото го сметаа за просрпско. Така, уште во 1941 година, суспендирањето на секретарот на ПК КПЈ за Македонија се сметаше за отстранување на ‘пробугарски настроените членови на комитетот и натрупување на србофилски настроени активисти’, што за нив било мошне симтоматично. Шаторов ќе остане недоволно јасен по однос на националното, македонското, но тој не беше отстранет само поради тоа. Во некои бугарски кругови, а подоцна и во трудови на бугарски автори, се смета дека ‘КПЈ вложи големи напори за да го оттргне револуционерното комунистичко движење во Вардарска Македонија од БРП(к)’, што не беше точно бидејќи тоа никогаш не беше зависно ниту пак поврзано со бугарското. Јасно беше кое од овие две антифашистички движења имаше примат. Се сметаше дека југословенските раководители го изнасилуваа создавањето на македонска нација, која според нив не постоеше, па и создавањето на ‘новата федерална држава е на антибугарска национална основа’.
Од друга страна и кај македонското раководство непосредно по ослободувањето имаше резерви кон некои македонски кадри, за кои се сметаше дека беа наклонети кон исток. Впрочем тие и ден-денес во Бугарија се сметани како такви. Така, потпретседателот на АСНОМ, Колишевски изјавуваше дека кај некои од врвните политички кадри во Македонија постои неразбирање на македонското прашање. Под тоа ‘неразбирање’ треба да се подразбере недоволна енергичност во борбата за македонската еманципација и страв од евентуално инфилтрирање на пробугарски струи. Ова создаваше збунетост и дезориентација и кај некои чесни луѓе, кои немаа ништо заедничко со она што им се припишуваше од која било страна, и независно со каква намера.
Според документите што ги имал на увид Тито, во Бугарија не било добро прифатено и отстранувањето од политичката сцена на Методија Антонов – Ченто, кој на Првото заседание на АСНОМ е избран за претседател а подоцна и за претседател на Президиумот на АСНОМ, односно Народното собрание на Македонија. Меѓутоа, недовербата кон него е присутна уште за време на подготовките на Првото заседание на АСНОМ, поточно уште од подготовката на документите во ‘Св. Прохор Пчињски’. Познато е дека во манастирот дошло до остри полемички судири во врска со некои клучни прашања со делегатот на ЦК на КПЈ Светозар Вукмановиќ-Темпо, иако тој уште на почетокот го предлагал за член на НКОЈ од Македонија.
Ѓилас барал да не се празнува Илинденското востание!
Документните потврдуваат дека и некои проверени кадри и верни борци за Македонија и македонското прашање во еден период се нашле во извесна идеолошка конфузија во врска со нивната определба околу ставовите на БРП(к) и КПЈ. Така, на пример, Васил Ивановски, автор на статијата “Зошто ние Македонците сме одделна нација”, меѓу другото ќе напише дека ‘несреќната Македонија, поставена меѓу чеканот и наковалната, ќе треба да ги поднесе ударите на национализмот на југословенските раководители, но да ја чувствува врз себе и рутината на некои застарени и погрешни погледи на ЦК на БРП(к) по македонското прашање’. Според ‘Титовите документи’, незадоволен од состојбите во НР Македонија, особено од некои методи на централизација на власта и односот на југословенското ракводство, во едно писмо од 1 декември 1945 година, испратено до Георги Димитров и Васил Коларов, Ивановски подробно информира за состојбите во Македонија. Меѓудругото го цитира и мислењето на Ченто, кој наводно изјавил дека ‘поради односот на некои одговорни фактори, ние во Македонија не можеме да го довршиме нашето дело така како што замислувавме’. Тој изнесува и некои податоци во однос на стандардизирањето на македонскиот литературен јазик што се одвиваше во рамките на комисиите формирани за таа цел. На крајот заклучува дека ‘здравите и правилно ориентираните кадри во Македонија, многу се надеваат и сметаат на вашата врска со Советскиот Сојуз и со Маршалот Тито за подобрување на положбата’. Во своето писмо, кое стигнало и до Тито, иако не било упатено до него, Ивановски заборува и за одредено антибугарско расположение што наводно се создавало во НР Македонија. Имано, Ивановски алудира на градење добрососедските односи и на самостојноста на Македонија и на македонската нација, а не на нејзиниот ‘бугарски дух’. На пример, нема причини да не му се верува на Васил Ивановски, кој во обвинувањата на личности во југословенското врвно раководство за грешки по однос на македонското национално прашање, на прво место го става Милован Ѓилас, кој Илинденското востание го квалификувал како бугарско востание и барал тоа да не се празнува. Ивановски го обвинува Ѓилас и за тоа дека не бил задоволен од јазикот на весникот ‘Нова Македонија’, на што наводно реагирал: ‘Каков е овој бугарски весник’, со што всушност застапувал курс за поголемо србизирање на македонскиот јазик. Понатаму се додава дека ‘раководните фактори во Белград и во Скопје се плашеле од етничката (јазична и др.) блискост меѓу македонскиот и бугарскиот народ’ и затоа мислеле дека ‘колку подалеку во културен и политички однос го држат македонскиот народ од Бугарија, толку поцврсти ќе бидат врските на нашиот народ со народите на Југославија’. Тоа се смета како причина за ‘изопачувањето на македонскиот јазик и азбука’, како и за недопуштањето на бугарски весници и литература во Македонија. Притоа се истакнува дека таквата политика може да биде повод за ‘буржоаско-националистичките михајловистички и други реакционерни елементи во Македонија да создаваат расположение против бугарскиот и српскиот народ’. Според историчарот д-р Новица Велјановски, кој имал увид во архивот на Тито, отворен и ставен на користење на научната јавност од неодамна, фондот содржи мошне значајни документи создавани или архивирани во Кабинетот на петседателот на Југославија кои фрлаат светлина на многубројните проблеми со кои се соочувала федерацијата во текот на близу 40 години.
Шатев во јули 1946 година тајно ја посетил бугарската амбасада во Белград!
За разлика од Влахов, Шатев немал доверба во Тито па своите предлози и дилеми за третманот на Македонија во новата југословенска федерација ги искажал во бугарската амбасада во Белград. Незадоволен од состојбите во Македонија во првите години по ослободувањето, и присутната недоверба кон македонската емиграција во Бугарија, во јули 1946 ја посетил на бугарската амбасада во Белград, и притоа водел подолг разговор со лицето задолжено за овие прашања Т. Мечков. Во информацијата што Шатев им ја презентирал на бугарските претставници се наведува дека во НР Македонија ‘се води борба против Бугарите и бугарофилството, а на сите коишто на некој начин изразувале симпатии спрема Бугарија се гледано со лоши очи и кон нив е фрлен сомнеж дека се сепаратисти, михајловисти и фашисти’. Шатев, според документот, изнел и некакви факти за цензура на бугарската книжнина што се испорачувала во Македонија, за наводното ‘следење на македонските дејци’, за неправилностите во подготвувањето на македонската азбука и друго. Општо земено, заклучно согледување на Шатев било дека состојбата во Вардарска Македонија се карактеризира со тоа што ‘формата е македонска, а содржината српска’.
Според д-р Новица Велјановски дел од документите поврзани со Македонија го покажуваат и разбирливиот интерес на Тито и на југословенското раководство, како и на Македонија и нејзиното раководство, за македонското малцинство во Грција по завршувањето на Втората светска војна. Хипотеката на историското минато, која влече корени уште од времето на османското владеење, остави трајни последици во односот на Грција спрема Македонија и македонскиот народ, кои особено се почувствуваа во периодот по Втората светска војна. Имено, во овој период се одигра трагичната Граѓанска војна во Грција како надоврзување на уште потрагичната Втората светска војна. Последиците од двете војни се чувствуваат и денес, но сепак најголемиот губитник се Македонците, особено македонското малцинство во Грција и оние кои ги напуштија нивните огништа.
‘Текот на Граѓанската војна може да се подели на две фази: од декември 1947 до јануари 1949 комунистите, каде во најголем број биле вклучени Македонците и македонските сили, имале поголем успех, а потоа превласта ја презеле владините сили. Во јуни 1948, 15.000 припадници на ДАГ нападнале 50.000 владини војници на планината Грамос, на кои им нанеле тешки загуби и веќе се претпоставувало дека комунистите ќе однесат победа. Всушност, победата на комунистите била се понеизвесна.
Македонија незадоволна од разграничувањето со Србија!
Факт е дека од решенијата на Второто заседание на АВНОЈ не биле сосема задоволна ниту една од југословенските републики. Тоа незадоволство се провлекувало подолго време. Србија не била задоволна поради воведувањето на федеративниот систем на државното уредување, пред се поради воведувањето на автономните покраини и напуштањето на замислата за централизирана Југославија. Некои министри, како на пример Сретен Вукосавлевиќ, Милан Грол и други го оспориле конституирањето на НР Македонија како нова држава надвор од Србија. Хрватска поради тоа што не била конституирана во рамките од пред војната, односно со делови од БиХ. Словенија поради отсуството на словенечкиот јазик во официјалната употреба и страв од нов хегемонизам во Југославија. Босна и Херцеговина поради непризнавањето на нова ‘муслиманска’ нација. Македонија најмногу поради неправилното разграничување со НР Србија и нејзиното слабо влијание во федерацијата, но и третманот на стратешките земјоделски производи.
‘Многу индикатори на конституираниот повоен општествено-економски систем со приоритет на државната сопственост и без соодветни мерки за стимулирање на економијата укажуваа дека нема да се добијат очекуваните резултати. Се бараа решенија но не и такви со кои Партијата би го загубила својот монопол во државата. Во функција на примената на ‘советскиот модел’ беше донесувањето на петгодишните планови, главно копии на советските петолетки. Се очекуваше со нив да бидат направени основните корекции на стопанскиот развој наследен од пред војната. Но бидејќи се воспостави целосна државна сопственост над средствата за производство и влезе планскиот наместо пазарниот стопански систем, се овозможи натамошна етатистичка и централистичка акумулација. Таа со политички одлуки се насочуваше главно според влијанието на оние кадри кои го водеа стопанството во федерацијата, а во зависност од тоа на кои одделните републики во федерацијата им припаѓаа. Тоа го отвори процесот на создавањето на републичкиот партикуларизам и политизација на економијата. Во тој контекст, обраќајќи им се на југословенските народи при дочекот на 1947 година, Тито на индиректен начин признал дека треба да се држиме за петгодишните планови за да не се случува партикуларизмот да го поремети ‘нераскинливото братство и единство на југословенските народи’. Следеше 1948 година и конфликтот со ИБ и СССР, настан кој имаше клучна улога за натамошните состојби во југословенската федерација. Оттука, на некој начин, започнаа идеите за воведувањето на работничкото самоуправување како модел кој нема да биде далеку од советскиот, но, од друга страна, да наликува на нешто слично со западниот модел на менаџерско раководење со стопанството. Така во 1950 година почна воведот во југословенските самоуправни илузии, кои завршија со крвава разврска во деведестите години на минатиот век’, смета д-р Велјановски, кој, како прв историчар од Македонија, доби дозвола за истражување и неколку месеци истражуваше во Архивот на Тито во Белград.
