Во мојот претходен пост почнав да зборувам за тоа како мислителите во еврејската и христијанската традиција се бореле со проблемот на страдањето. Наведов дека техничкиот термин за овој „проблем“ е „теодиција“ и често се вели дека вклучува статус на три тврдења за кои сите вообичаено се сметаат за вистинити од оние во овие две религии, но ако се вистинити се чини дека се противречни едни со други. Тврдењата се овие:
Бог е семоќен.
Бог е сељубив.
Има страдање.
Како може сите три да бидат вистинити одеднаш? Ако Бог е семоќен, тогаш тој може да прави што сака (и затоа може да го отстрани страдањето). Ако тој е целосна љубов, тогаш очигледно го сака најдоброто за луѓето (и затоа не сака тие да страдаат). А сепак луѓето страдаат. Како може да се објасни тоа? Како што истакнав, некои мислители се обидоа да го негираат едното или другото тврдење: или Бог всушност не е семоќен, или не е љубов или нема страдање.
Но, како што објаснувам во воведот на мојата книга Божјиот проблем (Оксфорд прес, 2008)…, повеќето луѓе кои се борат со проблемот сакаат да кажат дека сите три тврдења се вистинити, но дека постои некаква олеснителна околност што може да го објасни сето тоа. На пример, според класичното гледиште на пророците од хебрејската Библија, како што ќе видиме нашироко во следните неколку поглавја, Бог секако е моќен и ги сака сите; една од причините за страдањето е затоа што неговиот народ го прекршил неговиот закон или тргнал против неговата волја, а тој им носи страдање за да ги принуди да се вратат кај него и да водат праведен живот.
Овој вид објаснување функционира добро се додека нечестивите се тие што страдаат. Но, што е со злите кои напредуваат, додека оние што се обидуваат да го прават она што е исправно пред Бога се опфатени со бескрајна болка и неподнослива беда? Како се објаснува страдањето на праведниците? За тоа треба да се користат други објаснувања (на пример, дека сето тоа ќе биде направено токму во задгробниот живот – гледиште што го нема кај пророците туку кај другите библиски автори) (има, како што предлагам, и други објаснувања во Библијата и во народното размислување).
И покрај тоа што еден научник на просветителството – Лајбниц – го смисли терминот „теодиција“, и иако длабокиот филозофски проблем е кај нас дури од времето на просветителството, основниот „проблем“ постои од памтивек. Тоа го препознаа и самите интелектуалци на просветителството. Еден од нив, англискиот филозоф Дејвид Хјум, истакна дека проблемот е наведен од еден од големите филозофи на античка Грција, Епикур:
Старите прашања на Епикур сè уште се неодговорени:
Дали Бог сака да го спречи злото, но не може? Тогаш тој е импотентен.
Дали е способен, но не сака? Тогаш тој е злонамерен.
Дали е и способен и сака? Тогаш, од каде зло?
Додека го предавав мојот курс за библиски погледи на страдањето во Рутгерс, пред повеќе од дваесет години (добро… сега триесет и пет!!), почнав да сфаќам дека студентите изгледаа неверојатно, и донекаде необјасниво, одвоени од проблемот. Тоа беше добра група студенти: паметни и внимателни. Но, тие беа во најголем дел бели деца од средната класа кои сè уште не доживеале многу болка во нивните животи, и морав да работам за да им помогнам да сфатат дека проблемот со страдањето е всушност проблем.
Ова беше време на еден од најголемиот глад во Етиопија. Со цел да им објансам на моите студенти колку вознемирувачко може да биде страдањето, поминав извесно време со нив справувајќи се со проблемот на гладот. Тоа беше огромен проблем. Делумно поради политичката ситуација, но уште повеќе поради големата суша, имаше осум милиони Етиопјани кои беа соочени со голем недостиг на храна и кои, како резултат на тоа, гладуваа. Секој ден во весниците имаше слики на сиромашни души, гладни, очајни, без олеснување на повидок. На крајот, еден од секои осум умрел од ужасна смрт од глад.
Тоа се околу два милиони луѓе, изгладнети до смрт, во свет кој има многу повеќе од доволно храна за да ги нахрани сите негови жители, свет во кој американските земјоделци се платени да ги уништат своите посеви, свет каде повеќето од нас во оваа земја внесуваат многу повеќе калории отколку што му треба или сака на нашето тело. За да ја кажам мојата поента, на студентите би им покажал слики од гладот, слики на изнемоштени етиопски жени со прегладнети деца на градите, кои очајно цицаат за да добијат храна што никогаш нема да дојде, и мајката и децата на крајот уништени од пустошот на гладот.
Пред да заврши семестарот, мислам дека моите студенти ја сфатија поентата. Повеќето од нив научија да се справуваат со проблемот. Кога започна курсот, многумина од нив мислеа дека каков и да е проблем со страдањето може прилично лесно да се реши.
Најпопуларното решение што го имаа беше она кое има врска со слободната волја. Според ова гледиште, причината за толку многу страдања во светот е тоа што Бог им дал на луѓето слободна волја. Без слободна волја да го сакаме и да му се покоруваме на Бога, ние едноставно би биле роботи кои го прават она што сме програмирани да го правиме. Но, бидејќи имаме слободна волја да сакаме и да се покоруваме, имаме и слободна волја да мразиме, и оттука доаѓа страдањето. Хитлер, холокаустот, Иди Амин, корумпирани влади ширум светот, корумпирани луѓе во владата и надвор од неа – сето тоа се објаснува врз основа на слободната волја.
Како што се испоставува, ова беше повеќе или помалку одговорот даден од некои од големите интелектуалци на просветителството, вклучувајќи го и Лајбниц, кој тврдеше дека луѓето треба да бидат слободни за овој свет да биде најдобриот свет што би можел да постои. За Лајбниц, Бог е семоќен и затоа можел да создаде каков било свет што сака; и очигледно го создал најдобриот од сите можни светови. Овој свет – со слобода на избор дадена на неговите суштества – затоа е најдобриот од сите можни светови.
Другите филозофи го отфрлија ова гледиште – ниту еден толку познат како францускиот филозоф Волтер, чиј класичен роман Кандид ја раскажува приказната за еден човек (Кандид) кој доживува такво бесмислено и случајно страдање и беда, во овој наводно „најдобар од сите светови“, поради што го напушта своето лајбницово воспитување и усвојува поразумно гледиште, дека не можеме да знаеме зошто некои работи се случуваат на овој свет, туку едноставно треба да дадеме се од себе за да уживаме во тоа додека можеме. Кандид е сè уште роман кој многу вреди да се прочита – духовит, паметен и проклет. Ако ова е најдобриот можен свет – само замислете што би било полошо.
Ќе продолжам со моите размислувања за ова прашање почнувајќи од овој момент, во следниот пост.
