Марко КИТЕВСКИ
Светите браќа Кирил и Методиј се основоположници на словенската писменост и литература и се заслужни за културниот развој на сите словенски народи. Иако имаат и посебни празници на денот на нивното упокојување, тие имаат и заеднички празник на 24/11 мај. Поради нивните заслуги за христијанството Светета црква ги прогласила за рамни на апостолите.
Именден празнуваат: Кирил, Киро, Кирко, Методиј, Мето…
Во почетокот Црквата одделно го празнувала споменот на двајцата браќа, на деновите на нивното упокојување Кирил на 27/14 февруари и на св. Методиј на 19/6 април. Но подоцна се јавила потреба за нивен заеднички празник, едно затоа што тие се родени браќа и друго затоа што заедно извршувале иста дејност. Најпрвин заедничкото празнување било на денот на упокојувањето на св. Методиј, како што е запишано во Станиславовиот пролог: „И се празнува нивниот спомен на 6 април и црквите многу празнуваат во нивниот спомен“. Но поради тоа што овој датум се паѓа во строгите велигденски пости кога црквата забранува свечено празнување, се нашло за попогодно ова празнување да биде пренесено на 11 мај (с.с.). При празнувањето на илјадагодишнината од Моравската мисија во 1863 година, Светиот серуски синод донел одлука, почнувајќи од таа година 11 мај (с.с.) да се празнува како црковен празник на преподобните Кирил и Методиј. Потоа ова празнување било прифатено од сите словенски народи.
Родени се во Солун во семејство на висок византиски службеник. Татко им Лев бил помошник на командантот на Солунската област, а мајка им Марија потекнувала од угледна фамилија. Најстариот од седумте деца, Методиј е роден околу 815 година, а Константин бил седмо дете и е роден во 826/27 година.
За постариот брат Методиј многу малку се знае. Не се знае дури ниту неговото крстено име, а името Методиј е добиено во монаштво. Се знае дека завршил највисоки школи во Константинопол, дека во младоста ја избрал воената служба и десетина години бил управител на Словенско кнежевство во Македонија што било под власта на византискиот император и дека таму го напишал делото „Закон судниј људем“ („Закон за судење на луѓето„). Но ја напуштил оваа служба и заминал во манастирот на планината Олимп (Мала Азија) каде што се закалуѓерил. Подоцна во овој манастир дошол и неговиот помал брат Константин со кого заедно учествувале во две значајни мисии: Хазарската и Моравската.
Константин, пак, уште како дете го учел напамет познатиот христијански беседник Григориј Богослов, се истакнувал во учењето поради што бил забележан од царските советници, кои му овозможиле да се школува во познатата Магнаурска школа во Цариград којашто имала ранг на денешен универзитет. Тука се афирмирал како извонреден мислител, богослов и апологет на христијанството. Во житијата се вели дека граматиката ја изучил за три месеци, дека го учел Хомер (Илијадата и Одисејата), дека кај Лава и Фотија ги учел дијалектиката, сите филозофски науки, потоа реториката, артиметиката, астрономијата, книжевноста, сите елински уметности итн. По завршувањето на школата работел како библиотекар во познатата Патријаршиска библиотека во Цариград, од каде што заминал во еден манастир на Босфор. По престојот во манастирот бил поканет за професор на Магнаурската школа каде што станал познат професор по филозофија, поради што го добил прекарот Филозоф.
Бидејќи се истакнал со познавање на црковните, но и на световните прашања на 24 годишна возраст од страна на византискиот двор бил испратен во Арапската мисија кај Сарацените, којашто имала државно-политички и религиозен карактер. Со Сарацените водел полемики по повеќе верски прашања, а се запознал и со нивниот живот и обичаите.
Во 858-859 година Кирил, Методиј и повеќе други пратеници од Византија престојувале во Мисија кај Хазарите каде што требало да решат повеќе важни политички и верски прашања. Овде ги нашле и моштите на папата Климент I, кој уживал голема почит кај Римјаните, а Кирил напишал и пофално слово за Климент и химна за него. По успешното завршување на оваа мисија, Методиј повторно заминал во својот манастир на Олимп, а Кирил во некој манастир во Цариград. За време на овој престој во Цариград тој се прославил со дешифрирањето на еден запис од чашата на еврејскиот цар Соломон која се чувала во црквата „Света Софија“ во Цариград.
Сепак, за двајцата браќа најважна е Моравската мисија, којашто е важна и за иднината на сите Словени. Иницијатива за оваа мисија дал моравскиот кнез Ростислав кој за да ја стабилизира својата држава на политички план преземал мерки за решавање на црковното прашање. За организација на црквата во својата земја тој побарал помош од Византија. Имено, замолил да му испратат луѓе кои Божјото слово ќе го проповедаат на разбирлив словенски јазик. Уште барал и епископ кој би ја организирал црквата да стане самостојна во однос на Рим. Но и Византија имала свој интерес па во тоа време на заострување на односите во самата христијанска црква, а за да не дојде до натамошен раскол му испратиле само учители мисионери, а не и епископ. А тие мисионери биле Кирил и Методиј. Но тогаш Словените немале букви, така што Кирил морал да состави и азбука и да ги преведе неопходните книги на словенски јазик. За составување на оваа прва словенска азбука (глаголицата), за првите преводи од грчки на словенски јазик Кирил го искористил јазикот на македонските Словени од Солун и околината.
Во Моравија Кирил и Методиј биле пречекани со воодушевување од страна на кнезот Ростислав, но и со жесток отпор од страна на германските свештеници. Тие ги обвинувале солунските браќа затоа што службата ја изведувале на словенски јазик, тврдејќи дека Божјото слово треба да се проповеда само на три јазици: еврејскиот, грчкиот и латинскиот.
Поради ваквите пречки во работата двајцата браќа тргнале за Рим со намера, лично поред папата, да ја образложат својата дејност и да ги оспорат многуте клевети. На пат за Рим минале низ Панонија каде што кнезот Коцел бил одушевен од нивната служба и посакал и во неговото кнежевство службата да се изведува на разбирлив словенски јазик. Потоа стигнале во Венеција каде што Кирил имал остра полемика во одбрана на правото сите народи, па и Словените, на свој јазик да ја изведуваат богослужбата. „Не врне ли дожд од Бога еднакво за сите? А Сонцето не грее ли исто така за сите? Зарем не дишиме воздух сите еднакво? Па тогаш како не се срамите да признаете само три јазика, а сите други народи сакате да бидат слепи и глуви?“ ‒ им рекол Кирил и додал дека и Персијанците, Ерменците, Арабјаните, Хазарите и други народи словото Божјо го проповедаат на свој јазик и дека е незамисливо дури и апсурдно тоа да се прави на јазик неразбирлив за верниците.
Во Рим браќата биле пречекани со голема свеченост, уште повеќе што со себе ги носеле моштите на папата Климент I, коишто св. Кирил ги нашол за време на Хазарската мисија. Во Рим во тоа време сè уште бил жив култот кон папата свети Климент I, кој маченички го завршил животот, поради што враќањето на неговите мошти во светиот град претставувало голем настан, а браќата биле почестени со големо внимание.
Папата, тргнувајќи од некои интереси на папската столица, дозволил во неколку цркви во Рим да се изврши богослужба на словенски јазик, со што го признал овој јазик за службен во црквата. Тој ги зел во заштита словенските книги, Методиј го произвел во свештеник, Константин во повисок калуѓерски ред (со што го добил името Кирил), повеќе ученици добиле свештенички звања, а Климент и Наум станале презвитери.
По големите напори Кирил починал во Рим на 27/14 февруари 869 година на голема жалост на брат му Методиј и неговите ученици. Тука бил и погребан, така што и денес неговите мошти почиваат во Рим во црквата „Свети Климент“. Оттука св. Методиј со своите ученици се вратил во Моравија, одел и во Панонија кај кнезот Коцел, но непријатностите не престанале. Две и пол години минал во затвор, а по ослободувањето (по директна интервенција на папата), морал постојано да оди во Рим и Цариград да се правда од клеветите и да реферира за постигнатите резултати. Чувствувајќи го својот крај во 884 година зел двајца свои ученици-брзописци и за шест месеци ја превел целата Библија на словенски јазик. Починал на 19/6 април 885 година и бил погребан во моравската престолнина Велеград.
По смртта на Методиј неговите ученици останале без заштита. Германските свештеници со нив жестоко се пресметале. На Горазд му се губи трагата, некои од учениците биле продадени како робови, други протерани преку Дунав, на југ. Меѓу овие биле и светите Климент и Наум кои делото на своите учители со голема страст и знаење го продолжиле на брегот на Охридското Езеро во древниот град Охрид.
Грчката црква не го празнувала споменот на светите Кирил и Методиј. Словенските цркви, пак, споменот на смрта на св. Методиј го одбележувале на 6 април (с.с.) набргу по неговата смрт. Сведоштво за тоа е и „Асемановото евангелие“ (10-11 век) во кое датумот 6 април е забележан како „спомен на смртта на преподобниот наш отец Методиј, архиепископ на горна Моравија, брат на преподобниот Кирил Филозоф.“ Долго време споменот на св. Кирил Филозоф се одбележувал на 14 февруари (с.с.), а на 6 април (с.с.) се одбележувал заедничкиот спомен на двајцата браќа. Бидејќи овој празник е во велигденските пости кога не е дозволено повесело празнување потребен бил нов датум за таа цел. Со указ на светиот Синод на Руската црква, по повод 1000 годишнината од првото осветување на словенскиот јазик, во 1863 година решено е секоја година на 11 мај (с.с.) да се слави празникот на преподобните Кирил и Методиј, со ноќно бдение, со литургија и молебен и со служба која за таа цел била напишана истата година.
Светите браќа Кирил и Методиј од страна на Светата црква се прогласени за рамноапостолни поради нивните заслуги за афирмацијата на христијанската вера. „Најголема пофалба за нив, ‒ пишува Григор Прличев во Словото за св. Кирила и Методија, ‒ е оти папата, денешниот папа римски, оценувајќи ги нивните маки и трудови, оценувајќи ја величината на нивните дела, ги нарече рамноапостоли и издаде заповед, писмена заповед, строга повела по сето свое паство да го празнуваат сите денот на св. Кирил и Методија.“ Коментирајќи ја ваквата одлука на папата и на црквата воопшто Прличев истакнува дека нивните заслуги се големи. „Иако биле болни тие многу направиле за афирмација на Христовата вера, тие пак се трудеа, неуморно се трудеа додека го извршија великото дело, коешто не би можеле да го извршат ни цареви, ни императори, ни самите можеби Христови апостоли, ниеден од апостолите не покрстил толку души колку св. Кирил и Методи.“ Во ова свое Слово коешто не е датирано, но веројатно е кажувано за време на неговото учителствување во Солун 1884-1890, Прличев во едно свое вдахновено расположение искажува уверување дека солунската гимназија „ќе произведе уште многу Кириловци и Методиевци, што ќе бидат светила на нашите училишта, ќе бидат благолепие на нашите цркви, ќе бидат столпници на верата и ќе го прославуваат македонското име.“
Марко Цепенков сведочи дека во Прилеп празникот на светите Кирил и Методиј најпрвин бил празник на тутутнџискиот еснаф, а кога овој еснаф се расипал поради Монополот празникот го присвоил брашнарскиот еснаф за свој еснафски празник. Според еден запис на Поменикот на шивачкиот еснаф на дебраните во Солун светите браќа за свои покровители ги имале и шивачите. Авторот на записот повикува да се „остави спомен по себе си на еснавот и на искрата и на изворот на главата свети Кирил и Методија; тија сја на извор на наши народ, што не напоиле со духовно просвештение и со славјанска писмене с славно им имја до века с Оцем и со Сином и свети Духом, амин.“
Празникот на светите браќа Кирил и Методиј посвечено почнал да се празнува во 19 век. Марко Цепенков забележува дека овој празник „силум се воведе во црквата (…) при подигнувањето на црковното прашање. Стефан Тановиќ во своите записи од Гевгелиско вели дека „Св. Кирил и Методиј“ е нов празник кој од скоро почнал да се споменува и да се слави. Го празнуваат само Србите и Бугарите, како Словени, додека Грците не сакат ни да слушнат за него. Бугарите го празнуваат и го присвојуваат како нивни празник, додека пак Србите го празнуваат од општословенско гледиште.“
Според една дописка во цариградскиот весник „Новини“ од 6 јуни 1891 година празникот на светите Кирил и Методиј во Битола бил празнуван многу свечено. Населението од Битола, се вели во оваа дописка, се натпреварувало со населението од Солун во посвечено празнување на празникот на светите браќа. Уште вечерта спроти празникот се гледале радост и воодушевување на лицата на населението. Учителите и учениците со песни виеле венци што ги ставале на вратите и прозорците од училиштата, пансионот претставувал величествена гора накитена со природни и вештачки цвеќиња. Таа слика станувала уште повеличествена со поставените портрети на Султанот и на Егзархот и на двете икони: едната со ликовите на светите браќа и другата со ликовите на светите Седмочисленици. Вечерта од сите страни колони ученици од сите училишта, како и многу народ ја исполниле црквата. Вечерната служба била извршена свечено. На самиот ден се служело во црквата „Св. Богородица“ која била преполна со народ. Архимандритот Козма придружен од сите свештеници и еден ѓакон отслужил свечена служба, а потоа одржал слово во кое зборувал за значењето и светоста на тој празник, и за заслугите на светите браќа. По распуштањето на црквата масата се упатила кон машкото четворокласно училиште. Напред, од двете страни на улицата, во два реда оделе учениците и ученичките, во средината двајца ученици со голем и убав венец во рацете, а по нив се носеле иконите на св. Кирил и Методиј и на св. Седмочисленици. По нив одел народот и свештениците облечени во најсвечена облека. По целиот пат од страна на народот се пееле тропарот на празникот и пофални песни. Во дворот на училиштето бил извршен водосвет. На тој обред присуствувале неколку конзули: рускиот, англискиот и германскиот и сите свештеници, учители и учителки. По водосветот управникот на училиштето одржал слово за апостолската дејност на светите браќа, за нивните големи дела и за ширењето на христијанството меѓу словенските народи. Потоа биле почестени сите прусутни во училишниот салон, по што започнала веселба со звуците на гајдата што траела до пладне. Попладнето, сите ученици, ученички, учители и учителки, како и многу народ со четири гајди тргнале низ градот кон „Св. Недела“ каде што на зелената ливада, под густите сенки на дрвјата се играло и пеело и се кажувале здравици до доцна во ноќта.
И во селото Ваташа, Тиквешко, празникот на светите Кирил и Методиј бил празнуван со училишни приредби, со слово за светителите, со хорски песни, со литургија во црквата, со духовни поворки во кои се носеле икони, знамиња, литиски икони и други црковни предмети итн.
Во селото Нестрам, Костурско, пред Балканските војни празникот на светите Кирил и Методиј се празнувал многу свечено на 24 мај. Заедно празнувале и учениците и родителите. Учениците од двете училишта биле изведувани надвор од селото, во шумата на Св. Мина. Тука во гората имало убави полјанки со студена вода. Учениците изведувале пригодна програма пред своите родители, а еден од учителите читал реферат за значењето на празникот. Потоа следувала богата музичка програма со ора и песни. По 1913 година овие празнувања биле забранети од страна на грчките власти.
И во Солун, според написот во „Дебарски глас“, од 17 мај 1909 година, овој празник бил празнуван многу свечено во присуство на многу народ и некои странски претставници. По службата што ја извршил струмичкиот митрополит Герасим во салонот на машката гимназија имало водосвет, а потоа директорот г. Стоилов одржал впечатлива беседа за празникот. По ручекот во паркот Бешчинар се одржала веселба што траела до доцна во ноќта.
За празнувањето на Св. Кирил и Методиј во Горноџумајско пишува Васил Шарков во написот за овој град. Тој пишува дека во 1890 година архимандритот дошол во Горна Џумаја за да се сретне со населението и да направи борбен план против грчкиот владика во Мелник и да му нанесе удар со срцето на грцизмот. Бил повикан народот на масовно празнување на празникот на светите рамноапостоли Кирил и Методиј на 11 мај (с.с.). Се планирало да се соберат и сите свештеници и да отслужат молебен во црквата „Св. Богородица“ во градот. За таа цел архимандритот Гологанов испратил специјална покана до општините и свештениците во Горно Џумајската каза да дојде населението и да прусствува на светата литургија во црквата и на водосветот во училиштето.
Колку и да се држеле во тајност овие подготовки не останале незабалежани од Грците. Тие се обиделе пред турските власти ова опразнување да го претстават како комитска работа. Сепак, архимандритот Гологанов успеал да го убеди кајмакамот дека се работи за чисто верско празнување.
Утрото на празникот градот бил преполн со население од целата околина. Цел ден се играло и се пеело на плоштадот до реката.
Така поради големата популарност светите Кирил и Методиј влегле и во народните умотворби, во поетски и прозни состави, во народните соништа, верувања и сл.
Марко Цепенков во поглавјето за соништата и нивно толкување пишува и за сон поврзан со светите Кирил и Методиј, односно со нивниот параклис во варошкото маало. Имено, невестата од Илија Дундов во 1893 година три години боледувала од грлобол. Кога веќе сите изгубиле надеж дека ќе оздрави сонувала дека се нашла во параклисот „Свети Кирил и Методија“. И додека се чудела како се нашла тука каде што никогаш порано не дошла „туку је се преставил пред неа еден стар чоек со брада (зер св. Кирил, ја св. Методија) со еден диск в раце, во дискот вода и песок и је рекол:
‒ Повели, напи се од водава, шмркни троа во носот, изми се за да оздравиш од грлото што те боли. Зела од водата, се напила, се измила и си оздравела. Е што радос беше е дошло, веќе нечкај“.
Кога се разбудила почувствувала олеснување и почнала да се подготвува да оди во параклисот. Домашните се чуделе и ја запирале зашто била болна и тешко дека ќе можела да појди до параклисот. „Ами вакваа учена си на училиште да веруаш сонои! Коџамити царцки еќими не можат крајо да ти го најдат, со сонои сакаш да оздравиш! Седи си тука, не ти треба црква одење, да не настиниш, та да се сториш полоша!“
И покрај тие спротивставувања на домашните, сепак, пошла во параклисот. Таму, пак, се зачудила на тоа што го водела, зашто било истото што го гледала на сонот. „Седела дури се слугало литургијата и на отпус ошла кај бунаро и се измила од водата, се напила, шмркнала во носо и на часо сетила една голема леснина. Дури си ошла дома, се оздравела, како да не боледувала никогаш.“
Но како и да е важно е што споменот на светите браќа Кирил и Методиј никогаш не згаснал, напротив тој спомен живеел меѓу македонскиот народ од времето кога св. Методиј во својство на византиски архонт управувал во брегалничко-струмичката област меѓу 845 и 855 година. Тука престојувал и св. Кирил и двајцата оствариле значајна дејност особено во покрстувањето на населението.
Во едно предание се раскажува за настанувањето на селото Моноспитово и се вели дека тоа е настанато токму во тоа во тоа време кога овде живееле светите браќа. Според ова предание под планината Беласица меѓу селата Банско и Габрово имало село со име Манастирово, а во негова близина бил манастирот „Свети Илија“. Кога некоја девојка се заљубила во некој од монасите за да биде со него се облекла во машка облека и живеела извесно време во манастирот. Кога за тоа се разбрало настанала голема тревога, а владиката кога разбрал за тоа наредил манастирот да се запали. Од оганот било зафатено и селото, по што населението се населило кај сегашното село Моноспитово.
Во друго предание пак, се вели дека реката што тече по југоисточниот дел на Струмичката котлина всушност има три имиња. Во горниот дел од изворот до селото Попчево се вика Бела Река, од сегашната Водочка брана до под самото село Водоча се вика Водочница, а од пред градот Струмица до вливот во Стара Река (Струмешница) се вика Кирчовица, како спомен за св. Кирил кој тука го покрстувал населенито.
Има и предание од Пијанечко во кое се раскажува дека во месноста Света Вода меѓу селата Тработивиште и Разловци постоела испосничка келија во која што се подвизувале светите браќа Кирил и Методиј, и дека токму тука свети Кирил ја започнал својата просветителска дејност преведувајќи црковни книги од грчки на словенски јазик.
Во Македонија празникот на светите браќа Кирил и Методиј отсекогаш се празнувал свечено и со многу активности, како што се служби, литии, беседи за значењето на светителите и сл. Но по Втората светска војна имало извесен дисконтинуитет во празнувањето. За тоа ни сведочи едно писмо на Димитар Влахов до Јосип Броз Тито, од 7 мај 1948 година, во кое зборува за потребата од празнувањето на овој празник во Македонија. Притоа Влахов нагласува дека во Бугарија овој празник се празнува како државен празник, притоа се прават и обиди браќата Кирил и Метдоија да се претстават како бугарски просветители.
„Другар Маршале, на 24 мај кај нас и посебно во Македонија, како и воопшто кај другите словенски земји се прославува празникот на словенските просветители Кирил и Методиј. Прославата на тој ден во минатото играше голема улога во преродбата на националната свест на нашите браќа Македонци за нивното обединување и за јакнењето на нивната борба за национални, културни и политички права.
Тој празник беше еден од најголемите празници на македонскиот народ. Во градовите, а особено меѓу интелегенцијата тој заземаше највисоко место. Тој беше вистински народен празник. Тој ден се собираше целото население од градовите и од селата и беа организирани црковни служби, чествување, игри веселби. Особено активно учество на тој празник земаше училишната младина, затоа што денот на Кирил и Методиј се сметаше главно како ден на словенската култура и просвета. Тој ден е една од главните пројави на традицијата на македонскиот народ. Денот на Кирил и Методиј се прославува уште од моментот кога македонскиот народ почна да ја води својата борба за културно, национално, политичко и социјално-економско ослободување, т.е. од пред еден век и половина.“
Натаму Д. Влахов пишува дека во Бугарија тој празник се празнувал како државен празник и бил искористуван за големобугарската пропаганда. Притоа нагласува дека во Македонија овој празник не се празнувал, а меѓу интелегенцијата во Македонија имало незадоволство во врска со тоа. „Засега ние во Македонија не го прославуваме тој празник. Јас имав можност да ги слушнам одгласите, не многу поволни за нас, од старите прогресивни луѓе кои ефективно учествувале во прославувањето на денот на Кирил и Методиј. Сметам дека тој ден треба да се празнува како празник на словенската солидарност и братство.“
Влахов уште пишува дека празникот треба да се празнува најсвечено, така како што некогаш се правело, кога тие празнувања имале и пошироко значење. „Посебно за Македонија тој ден треба да биде најсвечено поставен, да добие значааење какво што имаше во врмето кога ние Македопнците се боревме против ропството на Фенерот и турските паши и султани за своето ослободување. И во Македонија тој ден, исто така, може да биде присутен и пожелно е да биде присутен. На таа свеченост треба да учествуваат не само учениците и работниците на културно поле, туку би требало да учествуваат и нашите народни избраници на чело со нашата влада, со нашите народни претставници.“
На крајот од писмото Влахов го повикува Маршалот да најде време, да ја разгледа оваа сугестија и да се донесе решение „кое ќе биде од корист за сите братски народи на ФНРЈ.“
Очигледно од писмото се гледа духот на времето кога е пишувано. Се бара празнување на празникот, но никаде не се споменува нивната света димензија. Дури тие и не се нарекуваат светители.
