КИТЕВСКИ: Делото на Пенушлиски во одбрана на македонскиот национален идентитет

Марко Китевски

На 28 ноември 2022 година Институтот за македонска литература со научна трибина ја одбележа 110 годишнината од раѓањето на проф. д-р Кирил Пенушлиски, основоположник на макеоднската фолклористика и 50 години од објавувањето на собраните дела на Марко Цепенков. Ви го претставуваме излагањето на проф. д-р Марко Китевски.

За професорот Кирил Пенушлиски имам говорено и пишувано повеќе пати, по разни поводи, по повод негови годишнини, на научни собири или трибини нему посветени, по повод излегувањето од печат на некои негови книги итн. Денеска ќе зборувам за ДЕЛОТО НА ПРОФЕСОРОТ КИРИЛ ПЕНУШЛИСКИ ВО ОДБРАНА НА МАКЕДОНСКИОТ НАЦИОНАЛЕН ИДЕНТИТЕТ. Сметам дека во овој момент, во овие околности во кои се наоѓа нашата татковина тоа има оправдување. Но сепак поводот, односно годишнината што ја одбележуваме налага да се потсетиме на нешто што е поврзано со неговото име и што го одредува неговото место во нашата наука за фолклорот, со ризик во нешто и да се повториме со она што претходно сме го кажале.

Уште во 1965 година во еден свој труд со наслов „Постигањата на македонската фолклористика и нејзините задачи“ објавен во списанието „Литературен збор“ професорот Пенушлиски откако ги истакна сите дотогашни успеси на македонската фолклорстика ги набележа и нејзините основни задачи што требаше да се реализираат во иднина, а тоа се: да продолжи интензивно, планско собирање на фолклорните творби, потоа тие да се доближат до народните маси преку критичко издавање и преиздавање на веќе собраните творби, изучување на сите теоретски проблеми поврзани со фолклорот, истражување на историјата на македонската фолклорстика како и компаративно истражување на македонскиот фолклор со фолклорот на другите балкански народи и со фолклорот на народностите во Македонија. Тие задачи професрот си ги постави и како своја цел и до крајот на животот со голема страст и знаење ги реализираше. Резултат на тој негов скоро половина вековен труд е фактот дека со неговото име се поврзани најголемите успеси на македонската фолклористика.

Неговото име стои на најзначајните фолклористички изданија кај нас, било да се работи за монографски обработки по одредени фолклористички прашања, или за изданија со македонски народни умотворби, на кои тој е приредувач. Посебно треба да се истакне дека професорот Пенушлиски е основач или втемелувач на македонската фолклористика, дека многу негови трудови ја носат ознаката на пионерски трудови и дека без неговото дело знаењата за македонскиот фолклор би биле многу посиромашни. Кога велиме пионерски трудови мислиме на фактот што проф. Пенушлиски обработуваше прашања што беа или недоволно третирани или воопшто нечепнати во нашата фолклористика.
А оваа нивна ознака, што ја нарековме пионерски зафати, заедно со другите одлики на неговото творештво, како што се: сеопфатност на разгледуваното прашање, (како во поглед на консултирањето на претходните истражувања така и на изворите), на неговите трудови им даваат посебна вредност. Овие квалитети особено дошле до израз во неговите монографски обработки по некои фолклористички прашања како што се: македонските револуционерни народни песни, малешевскиот фолклор, македонските народни балади, еротскиот фолклор, народните приказни, во исцрпните истражувања на одредени ликови во македонскиот фолклор како што се: Александар Македонски, Марко Крале, Болен Дојчин, Гоце Делчев, итн. итн. Секако, не може да не се споменат и неговите истражувања на животот и делото на најзначајните собирачи на македонски народни умотворби како што се: браќата Миладиновци, М. Цепенков, С. Верковиќ, К. Шапкарев, В. Икономов, П. Ѓиноски и многу други.

Кирил Пенушлиски објави седумдесетина книги и голем број други трудови (студии, статии, избори, антологии, расправи, полемики и др.). Сите тие го афирмираат како еден од ретките комплетни фолклористи, (и тоа не само кај нас), кој во својата фолклористичка дејност обединуваше повеќе творечки постапки, од собирање на народните умотворби, преку нивна научна обработка до нивно објавување. Исто така, не е без значење што тој со подеднаков успех ја истражуваше целата народна книжевност, како народната поезија и народната проза така и кратките фолклорни жанрови, но и собирачката дејност на македонскиот фолклор во целина.

Од друга страна пак, за високите научни вредности на неговите трудови придонесуваше и широкото познавање на теоријата на фолклорот како и неверојатната упатеност во многубројните варијанти од народните умотворби објавувани во сега веќе ретките изданија: весници, списанија, зборници, пригодни публикации и сл.
Високите научни вредности на трудовите на К. Пенушлиски се резултат и на фактот што тој во својата творечка постапка обединуваше искуства на повеќе научни дисциплини: фолклористика, книжевна историја, етнологија, национална историја и др. Оттука заслугите на професорот Пенушлиски покрај за фолклористиката се и за овие научни дисциплини. Затоа уште еднаш ќе истакнеме дека без делото на проф. Пенушлиски нашите знаења во повеќе научни дисциплини ќе беа многу посиромашни.

Професорот Пенушлиски ја задолжи македонската фолклористика и македонската култура воопшто покрај другото и со два капитални проекти, со објавување и преобјавување на македонските народни умотворби собрани од двајцата најплодни и најзаслужни собирачи Марко К. Цепенков и Стефан И Верковиќ. Тој во 1957 година во Архивот на БАН ја откри целокупната ракописна оставнина на Цепенков (фолклорни, етнографски, филолошки, историски и други материјали), а потоа низ одделни изданија и ги приопштуваше на нашата научна и културна јавност. Секако тој е најзаслужен што ние денес го имаме целокупното дело на Цепенков во десет тома и на Верковиќ во пет тома. Да не заборавиме дека проф. Пенушлиски ги преобјави и собраните материјали од Икономов, Гиноски, да не ја заборавиме и жанровската едиција во десет тома на „Македонска книга“ во која професорот подготви девет од десетте тома. Оваа едиција предизвика голем интерес на времето и беше користена од сите љубители на народното творештво, не само од специјалистите по фолклор.
Во еден непотпишан разговор во „Нова Македонија“ од 21 јуни 1995 година професорот Пенушлиски зборува за неговите први ангажмани на полето на фолклорот. „Уште како студент, пред војната во Скопје и неговите најблиски села Горно Водно, Долно Водно и Кисела Вода, од кои денес нема никакви траги, собирав народни песни и пословици поттикнат од проф. д-р Душан Недељковиќ. Врз овие материјали изработив студентски труд за скопскиот говор што беше награден од Културна лига во Скопје. За жал трудов во земјотресот беше уништен, но пред тоа го користеше колешката Радмила Угринова. Собраните пословици ги објавував со седмичникот „Скопски гласник“ – орган на Скопската општина. Тоа беа моите први доближувања до нашето народно творештво.“ Овој, овде споменат проф. д-р Душан Недељковиќ има извршено силно влијание и врз Кочо Рацин во поглед на собирање и проучување на фолклорот.

На стогодишнината од првото објавување на зборникот на Стефан Верковиќ (Белград, 1860) К. Пенушлиски го преобјави овој зборник (Македонски народни песни, собрани од Стефан Верковиќ, редакција и предговор Кирил Пенушлиски “Кочо Рацин”, Скопје 1961) проследувајќи го со предговор што кај нас претставуваше прво запознавање со животот и делото на овој значаен собирач на македонски народни умотворби. Повеќе од две децении потоа, односно во 1985 година К. Пенушлиски објави пет тома македонски народни умотворби собрани од Стефан Верковиќ. Ова издание опремено со функционални предговори, коментари и регистри и друга научна апаратура претставува единствено издание не само во нашата туку и во светската фолклористичка продукција, а сведоштво за тоа е фактот што тоа е цитирано дури и автори што не се многу расположени да ги признаат успесите во нашата наука, да не зборуваме да ја признаат нашата национална самобитност и да ги цитираат изданијата што го имаат нашето национално име во насловот.
Изданијата на проф. Пенушлиски се исцрпуваа набргу по нивното објавување и тие денес не можат да се најдат во книжарската мрежа. За среќа издавачот “Матица македонска” во 2005 година објави десеттомен избор од неговите најзначајни дела. И уште еднаш ќе истакнеме дека без ова дело нашите знаења за македонскиот фолклор ќе беа многу посиромашни, со ова дело нашите натамошни истражувања ќе бидат засновани на многу посигурни појдовни позиции, но и ќе се чувствуваме духовно побогати. Затоа, на професорот Пенушлиски секогаш ќе му бидеме благодарни.
***

Внимателниот читател на трудовите на К. Пенушлиски без поголеми напори ќе ги открие основните квалитети на неговите научни резултати. А тоа се покрај другото и неговите настојувања да се истакнат особеностите, односно специфичностите на македонскиот фолклор во однос на фолклорот на соседните балкански народи, да се укаже на тематските, идејните, естетските вредности на македонскиот фолклор и да се нагласи неговата улога во зачувувањето и афирмацијата на националната свест на македонскиот народ во долгите векови на ропство.

Професорот Пенушлиски укажуваше дека и порано, се мисли пред Втората светска војна, имало интерес за македонскиот фолклор, дека биле пишувани трудови за одредени проблеми и прашања, но главно од странски истражувачи кои овие истражувања ги вршеле од свој интерес Во еден разговор во „Нова Македонија“ од 30 декември 1992 година професорот вели: „Меѓутоа за нив е карактеристично дека тие го третирале националниот карактер и специфичностите на македонсксиот фолклор од свои сопствени национални позиции. Токму поради оваа причина во проучувањето на македонскиот фолклор македонските фолклористи мораа да водат сметка за овие факти и да се потрудат правилно да ги објаснат. Се разбира тоа не беше лесна задача. Можам да кажам дека по ослободувањето повторно беше на преден план поставено изучувањето и презентирањето на нашето фолклорно богатство.“

Во еден разговор во весникот „Вест“ од 26, 27 и 28 април 2003 година (празничен број за Велигден 2003 година) за книгата „Македонски фолклор“ вели дека „оваа книга има идеја да го прикаже континуитетот на еден народ во борбата за слобода. Ми се чини дека таа борба и тој континуитет најдобро се опишани во народната поезија и проза.“ И уште во тој контекст додава: „Знаете, борбата за слобода на еден народ не се гледа само низ војните што ги водел туку и низ творештвото, народното, фолклорот. А во нашето тоа е присутно во континуитет.“ И натаму во одговор на друго прашање пак се навраќа на оваа тема и вели: „…особеност на секој фолклор е што ги одразува народните сфаќања за животот и обичаите кои се прикажани точно или барем приближно точно.“
Токму во овој разговор професорот истакнува дека „народот имал право и потреба од голем јунак“. Тој споменува неколкумина јунаци во фолклорот прикажани како бесмртни и за кои има пишувано: Александар Македонски, Марко Крале, Болен Дојчин, Гоце Делчев… „Тоа е токму таа потреба на народот од свој навистина голем јунак.“ Кога станува збор за големите јунаци што народот ги создава да го кажеме и тоа дека професорот Пенушлиски во еден труд, од 1965 година, (поточно во предговорот кон антологијата „Црвен се бајрак развева“) истакна дека „народот во песните на своите јунаци им припишувал точно онакви особини, какви што би сакал тие да имаат: да бидат секогаш бестрашни и непобедиви во борбата со народните непријатели и потисниците.“

Кога сме веќе кај големите јунаци за кои народот создал стотици песни и преданија со кои во својата имагинација ги победувал непријателите да го кажеме и тоа дека тие се дел и од неговиот идентитет. Дека идентитетот не е создаден преку ноќ, дека не го создал некој со волшебно стапче туку дена тој се создавал, обликувал, негувал со десетици, стотици години. Се пренесувал од колено на колено, што се вели. Во оваа смисла еден австроунагарски дипломат Алберт Рапопорт кој во Битола дошол по Илинденското востание во 1904 година со одредена задачазапишал: „Неодамна еден добар познавач на балканските работи кој живеел во Битола петнаесетина години, уште пред да дојдам овде прв пат, ме уверуваше дека тој од градов и околината го понел истиот пријатен впечаток и дека не очекувал во срцето на Македонија, толку оддалечен крај од главните патишта и од железничките линии, тогаш речиси непознат во Европа, да најде, со една толку примитивна управа, одреден степен на забележителна култура и неверојатен број на интелегентни и образовани луѓе. Тоа докажува дека оваа култура не се должи целосно на разните пропаганди и на нивните училишта, кои во тоа време беа се уште новосоздадени за да дадат таков ефект, туку дека се работи за стари цивилизации пренесувани од колено на колено.“

Оттука она што влегло во колективната меморија, во народната митологија на еден народ е многу важно за неговиот национален идентитет и не смее да се потценува и оттуѓува, да не речам да се продава и препродава, како да е стока за широка потрошувачка, како што тоа за жал се прави.

Професорот Кирил Пенушлиски често токму тоа го истакнуваше, дека фолклорот ги содржи особеностите на еден народ, или дека преку фолклорот најдобро се согледуваат овие особености. Во споменат разговор уште вели: „Ќе ви кажам еден пример. Имате една турска приказна идентична со нашата. Текот на приказната е ист, но со детали кои произлегуваат од нашите сфаќања. Сличен пример имаме и со Грците, всушност со нашето опкружување постојат многу сличности, но и такви разлики кои зборуваат за особености на одделни народи. Затоа е фолклорот многу битен за идентитетот и затоа треба да се изучува и афирмира особено кај нас, бидејќи постојано сме биле предмет на присвојување од други нации и народи.“ Ова професорот го зборува во 2003 година и вели „сме биле предмет на присвојување“ а денес можеме да речеме дека повеќе од било кога сме предмет на присвојување. И затоа треба да се следат пораките на професорот дека фолклорот е оружје за одбрана на нашата национална самобитност. Но како што можеме да видиме во преговорите, дури и во дебатите на големите аналитичари, колумнисти и какви ли се не „мудреци“, фолклорот воопшто не се споменува. Дури и во нашата најзначајна, најрепрезентативна Академија на науките и уметноститте МАНУ од основањето до денес нема фолклорист. Професорот Пенушлиски еднаш беше предложен од страна на Филолошкиот факултет и се направи диверзија уште во одделението тој да не биде препорачан на собранието. Потоа иако неколкупати беше понудуван одбиваше да прифати да биде повторно предложен. Велеше на мегдан се излегува само еднаш. Треба да се има образ. Нема да им дадам шанса на истите луѓе пак да се изживуваат. Тоа беше професорот Кирил Пенушлиски. Човек со образ. За човекот што знаеше да ги дефинира специфичностите на македонскиот фолклор, а со тоа и на македонската народна култура воопшто, немаше место во нашата МАНУ што е формирана да ги штити и афирмира интересите на македонскиот народ. Со тоа што не беше примен во МАНУ не изгуби професорот Кирил Пенушлиски. Тој остана икона на македонската наука од 20 век. Изгуби МАНУ. И тоа многу.

Во еден разговор во ЛИК на „Нова Македонија“ од 30. 12. 1992 година, професорот вели: „Навистина задоволен сум што здравјето се уште ме крепи и што ми овозможува и натаму интензивно да работам, како што впрочем цел живот сум работел, бидејќи смислата на животот секогаш сум ја наоѓал во работата.“ Ете така за работата зборуваше професорот Пенушлиски, смислата на животот ја наоѓаше во работата. За него работата беше религија. Тоа треба да биде пример за сите истражувачи и за сите генерации. Затоа, професорот Кирил Пенушлиски е пример што треба да се следи.
Едно време (некаде во седумдесеттите години на 20 век) како да беше срамота да се зборува и да се пишува за фолклорот. Тоа се сметаше за старомодно. Замислете во 20-тиот век во век на модерни откритија да се враќаме на фолклорот, да викаме коледе коледе. Од град во село, од коњ на магаре. Така вулгаризираа некои таленти, народот вели опинци што станале кондури. Но професорот Пенушлиски инаку мислеше и зборуваше. Во еден разговор во ЛИК на „Нова Македонија“ од 21 јули 1995 година, на прашањето на новинарот „Се чини ли денес проучувањето на народното творештво и свртувањето кон сопствените корени можеби малку анахроно?“ тој одговара: „Никако! Нема ни збор за било каков анахронизам. Свртувањето кон сопствените корени и народната традиција претставува нормален процес далеку поприфатлив за народот, отколку свртувањето кон било чии туѓи корени или кон подржувањето на туѓите развојни литературни и културни пројави, од желбата да се биде „модерен“ по секоја цена“. Ете така зборуваше професорот за традицијата и модерното. Што се однесува пак до нашата литература, до нејзината врска со традицијата и модерното професорот со многу чувство за реалност во истиот разговор вели: „Мислам дека нашата литература не само што се извиши до духот на македонскиот народен гениј, туку дека го надмина, што е сосема природно и во чекор со силниот и општ културен развиток на нашиот народ.“

Професорот Пенушлиски посочуваше на борбените песни како аргумент за докажување на македонската национална посебност.
Во јуначките песни „на прво место е истакната изразитата желба на народот за зачувување на својата народност и вера, што подоцна, во времето на Илинденското востание, ќе прерасне во определен револуционерен повик за борба за слобода. Ваквите песни биле силно воспитно оружје за одржување духот и моралот на народните маси.“ За понатаму да истакне дека најважната карактеристика на револуционерните песни е „дека тие се показ, силно сведоштво за дефинитивно пробудената национална свест на нашиот народ.“

Затоа неговите истражувања на македонските револуционерни народни песни треба посебно да се имаат предвид. „Во нив, – вели тој, – се одразувале новите сфаќања, новиот карактер на ослободителните стремежи на македонскиот народ, што засилено започнале да се стремат кон една точно определена цел: да се постигне национална слобода по пат на вооружена организирана борба под едно раководство.“ Во овие песни, вели натаму професорот Пенушлиски, „продирот на новото е во тоа што среќаваме поими за татковина и народност, за национална слобода, поими за колективна, организирана борба против поробувачите и свест за жртвите што треба да се дадат на олтарот на татковината, се истакнувале и имињата на признаените народни водачи.“
Не само истражувањата на револуционерните песни, туку целокупното дело на проф. Пенушлиски, со истражувањето на другите песни, борбени, лирски итн. со истражувањето на приказните, на собирачите на македонскиот фолклор претставува моќно оружје во борбата за докажување на македонската национална самобитност. И треба почесто да се користи. А колку и како ќе се искористи зависи од нас самите.

Македонските фолклористи го паметат професорот Кирил Пенушлиски не само како неуморен работник, туку повеќе како голем хуманист кој несебично ги помагаше сите оние што му се обраќаа за помош, не само со совети туку и со литература од својата богата библиотека. А нашиот народ (според една пословица запишана од Цепенков) вели: „За едно добро дело направено на земјата, се радуваат анагелите на небото“
Професорот Кирил Пенушлиски беше човек што би рекол народот со ѕвезда, денес модерно е да се рече со харизма. Секогаш, каде и да се појавеше луѓето брзаа да го видат да го поздрават. Таков го запаметивме таков ви го кажуваме да знаете дека оваа наша Македонија родила и такви луѓе. И во овие времиња на отуѓеност, на трка по позиции, власт и пари имаше и такви луѓе кои држеа до честа и достоинството. Неговите заслуги, неговата величина допрва ќе бидат откривани и величани. На вас помладите ви порачувам читајте го, од него има што да научите.

Кирил Пенушлиски е роден во Солун на 15 ноември 1912 година од татко Илија – трговец и мајка Катерина – домаќинка. Гимназија завршил во Скопје во 1931 година. Во 1938 година завршил Филозофски факултет, група Југословенска книжевност и докторирал на тема: “Стефан Верковиќ – собирач на македонски народни умотворби”(1956 г.) За време на окупацијата активно бил вклучен во НОБ, (бил претседател на илегалниот НОО одбор на Скопје), а по војната работел на повеќе важни функции, во Министерството за трговија, генерален секретар на Универзитетот “Св. Кирил и Методиј”, професор на Филозофскиот, (подоцна Филолошкиот факултет), Декан на овој факултет, Ректор на Скопскиот универзитет, член на Советот на Републиката и др.