ИНТЕГРАЛНО ИНТЕРВЈУ СО АКАДЕМИК ЉУПЧО КОЦАРЕВ ЗА „ЗА ИЛИ ПРОТИВ“ СО ЉУПЧО ЦВЕТАНОВСКИ
Цветановски: Заврши Вашиот мандат како претседател на МАНУ. По 4 години на чело на највисоката научна и уметничка институција во Македонија, гледајќи ретроспективно, каков беше предизвикот да се предводи МАНУ во еден исклучително турбулентен историско-политички период на промени во Македонија, како држава и како општество?
Коцарев: Предизвиците со коишто се соочуваше Република Македонија во минатите четири години може да се групираат во три групи: (1) Предизвици поттикнати од глобалните случувања: пандемијата од ковид-19, геополитичките превирања, еколошката, енергетската и економската криза; (2) Предизвици поттикнати од неспорниот факт дека Македонија не е ниту правна, ниту суверена држава, што се манифестира низ дивеење на извршната, законодавната и на судската власт, и (3) Предизвици поттикнати од настаните што го негираат постоењето на македонскиот народ и неговиот идентитет, т. е. потпишувањето на Договорот со Бугарија во август 2017 година и протоколите за неговата имплементација, потпишувањето на Договорот со Грција во јуни 2018 година, промената на Уставот во јануари 2019 година и рамковната позиција на Република Бугарија во октомври 2019 година според која: „Треба да биде јасно дека јазичната норма прогласена за уставен јазик во Република Северна Македонија е поврзана со еволуцијата на бугарскиот јазик и на неговите дијалекти во поранешната југословенска република, по нивната кодификација во 1944 година. Ниту еден документ/изјава во процесот на пристапување не може да се смета за признавања од страна на бугарската страна на постоењето на т.н. ‘македонски јазик’, одвоен од бугарскиот“.
Договорите со Бугарија и со Грција и рамковната позиција на Бугарија треба да се земат предвид интегрално, не одвоено, па оттука, во текот на минатите четири години, во градењето ставови се водев од два основни постулата – да се следи континуитетот во работењето на МАНУ, водејќи сметка за нејзината самостојност, и да се бараат одговори на клучните, а не на дневнополитичките предизвици со кои се соочува македонското општество. Зошто, како и кога, од научна институција што, од една страна, ги поддржува напорите „за признавање и обезбедување на правата на македонското национално малцинство во Грција, Бугарија и Албанија“ и, од друга страна, изјавуваа: „Името на Македонија е стварноста на Македонија“, МАНУ се трансформира во институција која ги поддржува договорите со Грција и со Бугарија, со кои се негира постоењето на македонскиот народ, не само во Грција и Бугарија туку и во Македонија – да нема забуна: негирањето на македонскиот народ во соседните држави е, всушност, негирање на народот во сопствената држава, игнорирајќи го педесетгодишниот изграден институционален став на Академијата во врска со ова прашање, не претставува воопшто загатка, бидејќи одговорите на прашањата што почнуваат со „зошто, како и кога“ ни се познати на сите нам, во и надвор од Академијата, и оттука станува збор за реторички прашања. Имајќи ги предвид институционалните предизвици на Академијата (недоволен број вработени во Академијата и нивното неповолно буџетско финансирање), се обидов, во текот на минатите четири години, да придонесам во стремежот кон исполнување на зацртаната цел, МАНУ да продолжи да биде водилка во изнаоѓањето достоинствена иднина за Македонија и за нејзините граѓани.
Цветановски: Во текот на мандатот, успеавте ли да ја одржите и да ја унапредите „основната дејност“ на МАНУ, преку проекти во научната и интелектуално-уметничката сфера, во сложените општествено-политички услови на македонската реалност?
Коцарев: МАНУ е исклучително мала установа, но со врвна научна и уметничка активност. Државниот буџетски придонес за научноистражувачката и уметничката дејност (основната дејност) на МАНУ бележи значителен континуиран пад, па, така, издвоените средства за поддршка на основната дејност на МАНУ за последните четири години се речиси двојно преполовени и намалени на деградирачки 10 % во однос на вкупните буџетски средства. Ваквата состојба е недопустлива и неодржлива. Тоа само зборува за односот на државата кон науката и уметноста. Во одговорот на ова прашање би сакал да подвлечам дека околу шеесет проценти од Буџетот на МАНУ го сочинуваат буџетските средства од основниот државен буџет, а четириесет проценти претставуваат буџетски средства финансирани од странски и домашни извори за вршење фундаментални и применети истражувања, па така, во текот на минатите четири години, во МАНУ се реализираа истражувања финансирани од Европската комисија, УНДП, САД, Кина, Германија, Романија и Италија. Ако средствата од странски и домашни извори за вршење фундаментални и применети истражувања се поделат со вкупниот број членови на МАНУ и вработени во МАНУ, ќе се добие индекс според кој МАНУ ќе се вброи меѓу водечките научни и уметнички институции на глобално ниво, што зборува за угледот на МАНУ во светот.
Цветановски: Македонската јавност, во текот на минативе 4 години, Ве перципираше како претседател на МАНУ кој не се воздржува да ги искаже своите ставови за актуелните национални, општествени, политички и економски собитија што ѝ се случуваа на Македонија. Што Ве предизвика кон таков посмел пристап во општествениот ангажман?
Коцарев: МАНУ претставува еден од темелите на државноста на Република Македонија. Сите граѓани, не само претседателот на МАНУ, што раководат со такви стожерни институции, во текот на својата работа и дејност, според мое мислење, треба да се водат од следните премиси: (1) длабока грижа за проблемите и прашањата од јавен интерес – социјални, економски, образовни, научни, културни и политички; (2) чувство на лична одговорност за државата и решавање на овие проблеми; (3) склоност да се гледа на политичките и социјалните прашања како на морални прашања; (4) чувство на обврска да се бараат крајно логички заклучоци – во мислењето и во животот – по која било цена; (5) убедување дека работите не се такви какви што треба да бидат и дека треба да се стори нешто за да се предочи таа состојба. Оттука, не мислам дека мојот пристап во водењето на Академијата беше смел – пристапот во кој се вградени петте премиси, а не сервилноста и лукративноста, според мое мислење, треба да биде водилка за секој челник на стожерните државни институции.
Граѓаните, па така и професорите, научните работници и политичарите, имаат право да го определат сопствениот национален идентитет. Меѓутоа, тие што извршуваат раководни функции, на пример, раководни функции во извршната, законодавната или судската власт, тие кои се раководители на стожерните државни институции, на пример, директори на национални институции, сите, без исклучок, без разлика на нивната национална припадност, имаат општествено одговорна задача да се грижат за македонскиот јазик, македонската книжевност и за македонството. Кога станува збор за Македонија, ќе подвлечам дека сегашниот однос на дел од политичарите, но и на дел од научните работници кон македонството, предизвикува вознемиреност, затоа што нивниот однос ја исклучува иднината од минатото, ставајќи ја таквата иднина надвор од историскиот сензибилитет. Дисциплината историја постои под претпоставка дека нашето минато, сегашност и иднина, се поврзани преку одреден континуитет на човечки искуства. Оттука, иднината може да се замисли со помош на истите способности, капацитети, моќи, коишто овозможуваат да го замислиме минатото. Денес, Македонија се наоѓа во противречна и конфузна состојба – за нашата европска иднина, треба да замислиме иднина без нас. Меѓутоа, јас никако не можам да ја замислам Македонија без Македонците, па затоа посакувам Македонците да се обединат околу градењето достоинствена иднина во која македонството ќе биде нашето суштествување.
Во минатите четири години, МАНУ и нејзините членови имаа соработка со повеќе академии, универзитети и институции во соседството и пошироко. Меѓутоа, кога станува збор за институционална соработка меѓу две академии, во согласност со Статутот на МАНУ, за тоа одлучуваат органите/телата на МАНУ, а не нејзините членови. Во однос на институционалните соработки, би сакал да потенцирам дека, според мое мислење, треба да се поддржи само соработката на МАНУ со оние институции, вклучувајќи ги и академиите, кои го почитуваат научниот факт: Македонците се посебен народ со повеќевековна традиција, кои зборуваат, творат, се радуваат и тагуваат на македонски јазик, веќе со векови, во и надвор од територијата на својата држава.
Цветановски: Како ја оценувате актуелната позиција на Македонија во меѓународно-политички контекст?
Коцарев: Имајќи го предвид функционирањето на ЕУ и нејзините приоритети, а воедно, земајќи ја предвид позицијата на Македонија како составен дел на Југоисточна Европа, не е тешко да се заклучи дека геополитичката позиција на нашата земја е обременета од нејзината асиметрична положба во однос на соседите – членки на Европската Унија. Уште повеќе, геополитичката позиција на Македонија е оптоварена и од неуспехот на неолиберализмот, особено од политичките кризи кои претставуваат вистинска рефлексија на неговото влијание и поттикнуваат длабоки социјално-политички последици, популизам, национализам и верски радикализам, во глобални рамки. Во поголемиот број држави, во последните десетина години, беа прифатени национализмот, ксенофобијата и милитаризмот, при што сè повеќе се забрануваа слободата на печатот, академската слобода и слободата на говорот. Подемот на пазарниот фундаментализам, религиозниот фундаментализам и на политичкиот фундаментализам има длабоки корени во повеќето општествени сфери и научни области, како и во културата и во образованието.
Една африканска поговорка вели: „Кога се тепаат слоновите, страда тревата“, чие значење, парафразирано, во геополитички контекст, може да се пренесе на повеќе нивоа: на регионално (Југоисточна Европа, Европска Унија), континентално (Европа) и на светско ниво. За жал, во минатите триесетина години, политичарите во Македонија не се снајдоа, делумно од неукост, но делумно и од лукративни причини, во управувањето со кормилото на бродот Македонија среде бурните геополитички превирања. Во книгата со наслов „Возрасни во собата: Мојата битка со европскиот длабок естаблишмент“ (2017), Варуфакис потсетува на жестоката кампања што, во 2015 година, ја започна европскиот длабок естаблишмент со цел да се смени вистината и да се убие карактерот на една проевропска, демократски избрана влада на Грција. Ако ЕУ така се однесува со нејзините рамноправни членки, што може денес Македонија да очекува од ЕУ? Во текстот (од јануари 2024 година) со наслов „Која е поентата на НАТО?“ и поднаслов „Членството не е гаранција за демократија“, Варуфакис се прашува: „Колку е мудро да се верува дека нашите демократии ќе се зајакнат со пренесување на надлежностите во доменот на надворешната политика и одбраната во рацете на НАТО – односно администрацијата на САД? Можеби студентите од Атинската Политехника и генералот Де Гол, заедно со нив, беа во право кога се плашеа дека непромисленото потчинување на НАТО алијансата ќе го забрза падот на Европа во статус на вазален континент?“ Во текстот, Варуфакис потсетува дека бунтовните студенти на Атинската Политехника во ноември 1973 година, кои ги ставија своите животи за да помогнат во обновата на грчката демократија, ги употребуваа слоганите: НАДВОР САД и НАДВОР НАТО.
Говорејќи за односот меѓу независноста и сувереноста на една мала држава и потребата од нејзино закрилништво, при што се губи дел од нејзината независност и сувереност, од страна на друга поголема држава, ќе го цитирам завршниот дел на еден неодамнешен сатиричен текст (објавен во 2023 година) – замислен разговор на веќе починатите претседатели Фрањо Туѓман и Јосип Броз Тито, во текстот Францек и Јожек, соодветно, на хрватскиот новинар и сатиричар Виктор Иванчиќ. Текстот се осврнува на Хрватска, Југославија и Европска Унија. „Не ме сфаќај погрешно, Францек. Многу повеќе ми се допаѓа европска отколку независна Хрватска. Потенцијално, сè уште таа е помалку токсична за сопствените граѓани. И јас, исто така, го претпочитам еврото од усташката куна. Но, јас сум фасциниран од ова свесно избрано недоразбирање, сосема блиску до шизофренија. Таа државотворна возбуда што никогаш не завршува, иако независна и суверена Хрватска беше создадена само како кратко интермецо меѓу југословенското и европското закрилништво.“/„А зошто југословенското закрилништво би било подобро од европското, Јожек?/„Добро знаеш зошто, Францек. Во Југославија, Хрватот беше лидер, а во Европа е батлер“. Ако ЕУ не може да се ослободи од притисоците однадвор, Македонија уште помалку. Сепак, македонските политичари, иако треба да се грижат за националните интереси, во изминатите триесетина години истрајно покажуваа незрелост и неукост, па оттука, се плашам дека, во согласност со нивната истрајност во негрижата, само за да започне европското закрилништво, поточно, само за да започнат пристапните преговори со ЕУ, ќе предадат и ќе продадат сѐ, што значи конечно разнебитување на Македонија.
Цветановски: Согледувате ли внатрешен потенцијал за да се избориме за нашите стратегиски определби за членство во ЕУ и за соодветна позиција во НАТО, но не со овој сервилен и индиферентен модус кој го практикува актуелната власт, туку на праведен начин, без рестрикции и други отстапки за националниот идентитет? Каде и како ја гледате перспективата на Македонија?
Коцарев: Флоскулата: „или интеграција во ЕУ или изолација“, претставува празна фраза, манипулација: државите како Велика Британија, Исланд, Норвешка, Турција, Сан Марино, Андора, Лихтенштајн, Ватикан, Монако, Швајцарија, на пример, не се членки на ЕУ и не се изолирани држави. Впрочем, и Република Македонија не е членка на ЕУ и не е изолирана држава. Каква е целта на упорното повторување: „или ЕУ или изолација“? Можеби сеење страв и раздор? Доколку не почнат пристапните преговори, дали сегашните политички елити ќе почнат со изолација на Македонија?
Според мое мислење, единствен компромис за евентуална промена на Уставот (иако токму барањето за промена е бесмислено и гласно порачувам, НЕ за промена на Уставот!) би било најпрво признавање од бугарската страна на следните две вистини: прво, постоењето на дел од македонскиот народ (македонското етничко малцинство) во Бугарија, и второ, македонскиот јазик има просторен и милениумски континуитет и не е бугарски дијалект. Дури потоа, можеби промена на Уставот.
Македонија е граѓанска држава, не е ниту национална ниту бинационална држава. Поимот националност (nationality) има две значења: (1) државјанство – правна идентификација на лицето, државјанин на суверена држава, што вклучува, од една страна, верност, лојалност на лицето кон државата, и што овозможува, од друга страна, заштита на лицето од страна на државата, и (2) припадност на одредена нација, народ, етничка група. Во меѓународното право, терминот државјанство (nationality) произлегува од името на државата: „Граѓаните на Република Северна Македонија имаат државјанство на Република Северна Македонија“ (во член 4 од Уставот), па оттука, произлегува дека, денес, сите граѓани на Македонија, вклучувајќи ги и челните државни фигури: претседателот на државата, претседателот на Владата и на Собранието на Република Македонија, имаат државјанство на Република Северна Македонија или северномакедонско државјанство, поточно, во однос на државјанството, тие се Северномакедонци со различно етничко потекло (македонско, албанско, турско, влашко, српско, ромско, бошњачко и друго – во терминот друго се вклучени сите, па затоа нема потреба од промена на Уставот). Всушност, Договорот со Грција го избриша од употреба, во меѓународното право, терминот македонско државјанство. Имплементирањето на Договорот со Бугарија има единствена цел: бришење од употреба на одредницата македонски народ.
Дали Македонија ќе опстои или не, зависи (1) од опстојувањето во одбраната на научните факти за македонскиот народ и за македонскиот јазик, (2) од градењето на Македонија како граѓанска држава, (3) од воспоставувањето правна и суверена држава. Оттука, изборот е јасен: можеме да продолжиме да се однесуваме како ништо да не се случува, да стануваме сè помалку подготвени за новите бесмислени барања и уцени и сè поочајно да се инвестираме себеси, по линија на помал отпор, во денешнава сервилна Македонија, која, на сите нам ни е јасно, вака како што се движи, нема да може да опстои. Или можеме да ги засукаме ракавите и искрено и сериозно да почнеме со вистински промени да градиме суверена, правна и достоинствена Македонија!
Цветановски: Периодот од 2020 до 2022 година беше исклучително значаен за понатамошната ЕУ интеграција на Македонија. Од денешна перспектива, каков беше односот на ЕУ кон Македонија, и како македонската дипломатија се соочи односно справи со предизвиците?
Коцарев: Политиката на ЕУ кон Македонија, можеби, најдобро се опишува со метафората „морков и стап“.
Сосема накусо за делот „морков“. Според документот „Конкурентност во Југоисточна Европа 2021“, изработен од ОЕЦД, Македонија, во минатите десетина години, доби значителна финансиска поддршка од ЕУ; 1,25 милијарди евра преку Инструментот за претпристапна помош, 832,6 милиони евра заеми од Европската инвестициска банка и 185,2 милиони евра грантови од Инвестициската рамка за Западен Балкан. Како овие средства се реализирани, потрошени е тема за којашто треба поопширно да се проговори на друго место.
Повеќе ќе се задржам на делот „стап“. Македонија беше првата држава од Западен Балкан што потпиша Договор за стабилизација и асоцијација со ЕУ, во 2001 година. Владата формално поднесе барање за членство во ЕУ, во март 2004 година, и доби статус на кандидат, во декември 2005 година. Повеќе од една деценија, пристапните преговори на Македонија беа закочени поради билатералниот спор со Грција за името „Македонија“. Меѓутоа, во 2018 година, по Договорот со Грција и промената на името, Македонија ги обнови изгледите за почеток на пристапните преговори. На 24 март 2020 година, министрите за надворешни работи на ЕУ го одобрија почетокот на преговорите, а на 1 јули 2020 година, Европската комисија подготви Нацрт-текст на Преговарачката рамка, кој беше преземен од страна на германското претседателство (јули − декември 2020 г.) кое, од своја страна, пак, поднесе Предлог-текст на Преговарачката рамка, до телата на Советот на ЕУ. Усвојувањето на Предлог-текстот беше блокиран од страна на Бугарија која настојуваше нивните билатерални барања (Рамковната позиција на Владата и Декларацијата на Собранието на Бугарија од 2019 година) да станат составен дел од Преговарачката рамка, со образложение дека тие барања се дел од Договорот за добрососедство и дел од Оценката за добрососедски односи во рамките на Процесот за стабилизација и асоцијација, заедно со Преспанскиот договор.
Откако Бугарија успеа да внесе поголем дел од своите билатерални барања во Преговарачката рамка, т.н. „Француски предлог“, бидејќи преговорите беа водени во текот на француското претседавање со Советот на ЕУ, во итна писмена процедура, на 18 јули, на вонредна седница, Советот на ЕУ официјално го прифати текстот на Преговарачката рамка, усвоен едногласно. Условот, рефлектиран и во официјалните Заклучоци на Советот на ЕУ од 18 јули, под кој Бугарија ја даде својата согласност, е Македонија да направи измени и дополнувања на својот Устав. На 19 јули 2022 година е отворена првата фаза од Меѓувладината конференција за преговори на Европската Унија со Република Македонија за наше полноправно членство во ЕУ, во формат на Политичка меѓувладина конференција. Комплетирањето на отворањето на Меѓувладината конференција ќе се случи, без нова политичка одлука на Советот, што значи би требало да се случи по автоматизам, откако ќе ја завршиме во целост постапката за измени и дополнувања на нашиот Устав.
Би сакал да укажам на неколку факти поврзани со Преговарачката рамка.
Прво, Преговарачката рамка, како и сите други правни акти на Европската Унија, вклучително и заклучоците и одлуките, се документи во исклучива надлежност на земјите членки, и ние не сме и нема да бидеме дел од таа правна процедура сè додека не станеме рамноправна членка на Европската Унија.
Второ, Преговарачката рамка е финална, едногласно усвоена од Советот на ЕУ на 18 јули и речиси е невозможно тоа да се промени. Теоретски, единствената можност за промена на Преговарачката рамка е сите 27 земји членки да се согласат за промена на овој документ низ иста постапка како и при усвојувањето, што реално е речиси невозможно.
Трето, во Преговарачката рамка се поставени вонредни и уникатни услови за прием на Македонија во Европската Унија кои за другите земји вклучени во пристапниот процес ги нема, ниту ги имало при претходните процеси на проширување. Тоа, пред сè, се однесува на имплементацијата на билатералните договори со Грција и со Бугарија како дел од критериумот од Процесот за стабилизација и асоцијација за добрососедските односи, но и на голем дел од дополнителните барања од страна на Бугарија кои сега се составен дел на Заклучоците на Советот на ЕУ, на општата позиција на Европската Унија и на Преговарачката рамка, а со тоа и на пристапните преговори.
Четврто, Преговарачка рамка не ги содржи поглавјата 34 (Институции) и 35 (Друго). Со поглавјето 34 се преговара за нашето учество во институциите на ЕУ, но и признавањето на македонскиот јазик како автентичен јазик на основните договори на ЕУ и како јазик кој рамноправно ќе се употребува во сите институции на ЕУ, што е крајно проблематично. Не треба да се изгуби предвид унилатералната изјава на Бугарија за непризнавање на македонскиот јазик, поднесена до Советот на ЕУ на 18 јули, ден пред отворањето на политичката Меѓувладина конференција. Исто така, Преговарачката рамка не го содржи ниту поглавјето 35, со кое, всушност, се затвораат пристапните преговори. Понатаму, нема објаснување зошто поглавјата 34 и 35 не се дел од нашата Преговарачка рамка, а се дел од преговарачките рамки на Црна Гора и на Србија, независно од фактот дека се усвоени уште во 2012 година, односно во 2013 година.
Оставам гледачите на Алфа сами да проценат дали Преговарачката рамка е успех за македонската дипломатија или уште еден срамен и понижувачки пораз.
Цветановски: Академик Коцарев, почекајте, би сакал уште еднаш, за гледачите на Алфа, да ги сумираме вашите последни искажувања.
Коцарев: Пред неколку години, мислам дека тоа беше во 2021 година, изјавив дека Македонија, за жал, во последните неколку години, постепено, за да конечно, во 2020, стана центар на регионална дестабилизација. Потврда за моите ставови во 2021 година пристигна набргу, во 2022 година. Во Преговарачката рамка, официјален документ на ЕУ, се поставени вонредни и уникатни услови за прием на Македонија во Европската Унија, кои за другите земји вклучени во пристапниот процес ги нема, ниту ги имало при претходните процеси на проширување. Тоа, пред сè, се однесува на имплементацијата на билатералните договори со Грција и со Бугарија како дел од критериумот од Процесот за стабилизација и асоцијација за добрососедските односи, но и на голем дел од дополнителните барања од страна на Бугарија кои сега се составен дел на Заклучоците на Советот на ЕУ, на општата позиција на Европската Унија и на Преговарачката рамка, а со тоа и на пристапните преговори. А кои се барањата на Бугарија? Уште еднаш да повторам за да нема недоразбирање: за бугарските политичари, но, за жал, и за повеќето бугарски граѓани (резултат на деценискиот образовен систем на Бугарија), македонскиот јазик е бугарски дијалект, не постои македонски народ, македонската нација е создадена вештачки врз база на бугарската народност, која постоела во Вардарска Македонија и Македонија е колепка на бугарската ренесанса, на создавањето на бугарската нација. Ваквите бесмислени и ненаучни ставови денес се дел од Преговарачката рамка. Тргнувајќи од цивилизациски придобивки, политичките договори што ги менуваат и ги обликуваат научните резултати треба да се отфрлат со резигнираност и осуда. Токму такви се Договорите со Грција и со Бугарија – тие влијаат врз научните истражувања, мислења и резултати на лингвистиката, археологијата, етнологијата, историјата… Секогаш кога постојат политички договори што влијаат и ги трасираат научните тврдења и не оставаат простор за научни дебати и мислења, резултатот, парафразирајќи го Еразмо Ротердамски, е ист: „Пофалба на глупоста“, што овозможува согледување на гнилежот на македонските и европски институции. Дали држави што не се членки на ЕУ, ќе се распаднат или не – е прашање на коешто е несериозно дури и да се обидеме да одговориме, но, имајќи ги предвид Заклучоците на Советот на ЕУ, на општата позиција на Европската Унија и на Преговарачката рамка, а со тоа и на пристапните преговори, Македонија сигурно ќе ја се распадне ако стане членка на ЕУ. Оттука, зарем не ви се чини дека, после се што направи Македонија, од независноста до денес – да се потсетиме, бевме први во регионот по многу прашања, останува горчлив вкусот дека, за жал, Македонија се перципира само како геополитичка лабораторија во која меѓународните поголеми „играчи“ тестираат свои „рецепти“ за стабилизација, соживот, и за институционална трансформација.
Цветановски: Во пресрет на парламентарните и претседателските избори, што очекувате во 2024 година?
Коцарев: По срамните, неправедни, недемократски и однадвор наметнати решенија во минатите триесетина години: прифаќањето на привремената референца, промената на знамето, неправедните и неуставните договори, промената на Уставот, промената на името, оспорувањето на македонскиот јазик и на македонскиот идентитет, дивеењето на извршната власт, што може да се очекува во 2024 година?
Дали е можно, во 2024 година, македонските политичари да увидат, еднаш засекогаш, дека само ние, Македонците, што живееме во Република Македонија, во соседството и насекаде низ светот, можеме да се избориме за нас самите, за Македонците? Дали ќе доживееме, во 2024 година, обединување на македонските политички партии околу националните интереси, со што ќе се овозможи остварување на посакуваниот сон: вековно опстојување на Македонија? На лукративните, самобендисани, арогантни и манипулативни македонски политичари, знам, нема да им биде едноставно да ја споделат власта, меѓутоа сѐ друго води кон пропаст и изумирање на оваа држава, на Македонија. Со цел да престанат уцените и однатре и однадвор, по срамните, неправедни, недемократски и однадвор наметнати решенија, повикувам на обединување на Македонците и на македонските политички партии, меѓутоа, притоа, зборувам за вистинско обединување, а не за онакво какво што досега го искусуваме во реалноста, декларативно и привидно. Повикувам на вистинско обединување што ќе овозможи достоинствена ЕУ-интеграција, без политички уцени однадвор и однатре, без манипулации во пристапните преговори, обединување што ќе овозможи Македонците да бидат почитувани од другите народи, да имаат достоинствен, квалитетен и исполнет живот и да се намали поларизацијата што, на моменти, прераснува во омраза меѓу Македонците. Оттука, според моето мислење, единствено решение за европска Македонија е широка постизборна коалиција на македонските политички парии, што јасно и непоколебливо ќе кажат НЕ за уставните промени.
Во 2012 година, Димитар Мирчев, во својата книга со наслов „Балкански мегаетникум“ ги презентираше стратегиите и доктрините на соседите, вклучувајќи ги грчката голема идеја или мегали идеја, „Начертанието“ на Илија Гарешанин, Призренската лига и заложбите на Бугарската егзархија. Во споменатиот научен труд, Мирчев ја нагласува потребата македонската интелигенција, научната и академската јавност, да изработи стратегија за развој на Република Македонија. Иако повеќе општествени чинители, вклучувајќи ги македонски политички партии, се залагаат за македонска државна стратегија, тие заложби, за жал, до денес не се реализираа. Оттука, за што веќе говорев во одговорот на Вашето претходно прашање, пред Македонија изборот е јасен: можеме да продолжиме да се однесуваме како ништо да не се случува, да стануваме сè помалку подготвени за новите бесмислени барања, уцени… и сè поочајно да се инвестираме себеси, по линија на помал отпор, во денешнава сервилна Македонија, која, на сите нам ни е јасно, вака како што се движи, нема да може да опстои. Или можеме да ги засукаме ракавите и искрено и сериозно да почнеме, со вистински промени, да градиме суверена, правна и достоинствена Македонија!
Цветановски: Кои се најголемите предизвици со кои се соочува македонската политичка сцена?
Коцарев: Постојат, според мое мислење, два клучни политички предизвици. Првиот предизвик, инициран од Договорот со Грција, којшто, за жал, ја отвори Пандорината кутија, се манифестира, особено во последниве неколку години, преку интензивни уцени и небулозни барања на бугарскиот државен врв, што, впрочем, е суштествена карактеристика, во континуитет, од педесеттите години на минатиот век до денес.
За бугарските политичари, македонскиот јазик е бугарски дијалект, а македонската нација е „создадена вештачки“, и тоа врз база на бугарската народност, која постоела во Вардарска Македонија. Според Тодор Живков, „македонскиот јазик е само ‘еден говор кој им припаѓа на нашите западни говори, еден дијалект’, не постои ‘никаква македонска нација’, и Македонија е колепката на бугарската ренесанса, на создавањето на бугарската нација“. Веднаш по признавањето на македонската независност од страна на Бугарија, претседателот Жељу Желев изјави дека Бугарија ја признава само „политичката творба“ наречена Република Македонија, но дека Бугарија никогаш нема да ги признае македонската нација и македонскиот јазик. Иако ваквите ставови на претседателот Желев се општопознати, нему, на 15 јануари 2010 година, му беше врачено највисокото признание што може да го добие еден странски државник од Република Македонија.
На 9 октомври 2019 година, бугарската влада официјално усвои документ со кој се определува рамковната позиција на Република Бугарија во однос на процесот за стабилизација и асоцијација на Македонија и Албанија. Позицијата е непроменета и недвосмислена, што се потврдува и со следниот цитат за Албанија: „Очекуваме усвојување на подзаконски акти за спроведување на Законот за малцинства, очекувајќи максимално да бидат загарантирани правата на бугарското национално малцинство, вклучително и изучувањето, без административни бариери, на литературниот бугарски јазик како мајчин јазик, во региони традиционално населени од нив, како што се: Голо Брдо, Гора, Преспа, Корча, Кукуш, Елбасан, но и на секое друго место во Албанија, каде што неговите припадници живеат во моментов“.
Пред потпишувањето на Договорот со Грција, согледувајќи ги идните политички превирања, а заради својата европска иднина, Република Албанија, што е нејзино суверено право, ги внесе Бугарите во Законот за малцинства, усвоен во 2017 година, иако во земјата, во сите пописи од 1923 до 2011 година, ниту еден жител не се изјаснил како Бугарин. Неодамна, официјална Софија, во пресрет на претстојниот попис на Косово, постави три барања до Косово во врска со Гораните и нивната националност: признавање на нивното, наводно, бугарско малцинство, загарантирано место во Советот на заедниците и внесување на Бугарите во Уставот.
Остана уште Македонија. Поточно, треба да се внесат Бугарите уште во Уставот на Македонија, и сите проблеми, со волшебно стапче, моментално ќе исчезнат. Внесувањето на Бугарите во Уставот на Македонија, искрено говорејќи, не претставува суштествен дел од проблемот, па оттука, Бугарите не треба сега да се внесат во нашиот Устав, туку тогаш кога Македонија ќе стане рамноправна членка на ЕУ. Срцевината на проблемот е уценувачкиот и ненаучен став на Бугарија, според кој македонскиот народ е вештачка творба, која штом претставува вештачка творба, треба еднаш и засекогаш да исчезне од планетата Земја. Затоа, на Македонија насушно ѝ е потребна широка постизборна коалиција на македонските политички парии, што јасно и непоколебливо ќе кажат НЕ за уставните промени – ваквиот пристап не е националистички, туку егзистенцијален. Барањето за внесување на Бугарите во Уставот на Македонија не е само ирационално, туку и самоуништувачко – за нив, ние не постоиме и Македонија е вештачка творба. Оттука, ако сега не речеме НЕ, тогаш кога? Ако нашите стратегиски партнери не го разберат нашиот пристап, тогаш дали тие нам навистина ни се партнери?
Како понатаму? Ќе понудам само една размисла. Според многу истражувања, моралните избори се возможни, „но луѓето се наклонети да ги поддржуваат професионалните“ и неетичките „кодови на апстрактната државна машинерија“. Така, на пример, во нацистичка Германија, одбивањето да се учествува во геноцидот над Евреите не било казнувано со смрт ниту со каква било неправда. Или, во некои држави, оние што одбиле да соработуваат со тајните служби на комунизмот не претрпеле никаква лична штета. Моралните избори треба да се однесуваат не само на поединци туку и на институции, вклучувајќи и држави. Кои се нашите морални избори? За моралниот избор на секој поединец, граѓанин, академик, оставам тој самиот да донесе решение! Моралниот избор на Македонија како држава е јасен: за државата Македонија, Македонците се посебен народ, со повеќевековна традиција, кои зборуваат, творат, се радуваат и тагуваат на македонски јазик, веќе со векови, во и надвор од територијата на државата. Ваквиот избор нема да имплицира неправда кон државата Македонија и нејзините соседи, напротив, тој ќе значи поголемо почитување од другите држави.
Цветановски: А, кој е вториот предизвик кој не’ очекува?
Коцарев: Во едно неодамнешно интервју (од 18 јануари 2024 година), академик Божин Павловски, на прашањето како денес ги оценува состојбите во Македонија, одговори: „Никогаш не ја заборавив болната изјава на Арбен Џафери, дадена во интервју за бугарски ‘Стандард’, во 2000 година. Замислете, иако му беше коалициски партнер на Љубчо Георгиевски, во Владата, тој изјави: ‘Македонија е последното нераспределено парче од Југославија’. Не знам ни зошто оваа изјава на харизматичниот политичар толку долго ме вознемирува. Дали затоа што сум убеден дека една голема етничка заедница Македонија ја доживува како привремена творба, дали затоа што Македонците живеат со нереални соништа за својата иднина, навистина не знам. Но, со апсолутна убеденост верувам дека НАТО, чија членка сме и ние, нема да се меша при евентуално легално политичко движење наречено ‘Самоопределување’ кое би ја довело во прашање унитарноста на државата“.
Одговорот на Божин треба да ги вознемири сите, посебно политичарите. Оттука произлегува моето прашање: Дали македонските политичари имаат стратегија како да се соочат и да ги надминат предизвиците посочени од академик Павловски? Поимот државјанство подразбира правна идентификација, што вклучува, од една страна, верност, лојалност на лицето кон државата, и што овозможува, од друга страна, заштита на лицето од страна на државата. Односот меѓу државата и нејзините граѓани е двонасочен. Срцевината на вториот предизвик, всушност, е нарушувањето на овој двонасочен однос, а последицата од тоа е дека Македонија не е ниту правна ниту суверена држава. Зар не е време отворено да се разговара за овој проблем и еднаш засекогаш да се определат рамките во кои ќе се оствари иднината на Македонија како независна и суверена држава?
Цветановски: Академик Коцарев, за крај, она за што за жал многумина се прашуваат – дали државата Македонија има иднина?
Коцарев: Грешките што досега се направени ќе треба постепено да се разрешат: тоа може и треба да се направи, но тоа е процес што ќе трае со години. Многу индикации, потврдени со аргументите презентирани во ова интервју, покажуваат дека некои од нашите соседи поттикнуваат разнебитување на Македонија. Би сакал да грешам, но, пред фактите и боговите молчат? Македонските политички партии очекувам и се надевам дека, надминувајќи ги личните и париски лукративни интереси и собирајќи сили да се соочат со реалноста, еднаш засекогаш ќе застанат во одбрана на македонството. Македонија, за жал, досега не изгради институции коишто, преку научна и отворена расправа, инклузивно и транспарентно ќе ги трасираат можните правци на развој на Македонија. Академијата е со години маргинализирана, оправдано или не – не е важно, што треба, според мое мислење, што поскоро да се смени. Тоа што денес треба да се направи, а искрено очекувам и се надевам дека ќе биде подржано од СИТЕ македонски партии, е многу едноставно: гласно и стамено НЕ за уставните промени. Атинските студенти во ноември 1973 година изградија радио станица (користејќи лабораториска опрема) која постојано емитуваше: „Тука е Атинската Политехника! Тука е Атинската Политехника! Луѓе на Грција, Атинската Политехника е знаменосецот на нашата и вашата борба, нашата заедничка борба против диктатурата и за демократијата!“ Што мислат граѓаните на Македонија: Дали Преговарачката рамка и притисоците однадвор за промена на Уставот на Македонија се демократски механизми или …? Нема да го завршам прашањето и ќе оставам, водејќи се од сопствените желби и согледувања, гледачите, ослободени од притисоци и ветувања, самостојно да одговорат на ова прашање.
