Даниел Смилов
(докторант на Оксфордскиот Универзитет и Централниот Европски Универзитет)

Замката во односите меѓу Бугарија и С… Македонија може лесно да се разбие и неутрализира. Потребно е само здрав разум и малку добра волја. Така Бугарија може да го постигне тоа што го сака.

Бугарија не сака од … Македонија територија, ресурси, дури ни проекти заемно корисни, туку признавање. Ова не се случува често во меѓународните односи, но сепак е факт и има некои причини: Бугарите одиграа важна улога во создавањето на нов политички проект кој денес еволуираше во суверена држава … Македонија.

Барањата на Бугарија:

Бугарија упати свои конкретни (пет) барања до македонската страна за да го укине ветото за почеток на преговорите за членство меѓу неа и ЕУ. Некои од овие барања се формални и веќе се исполнети. Она што остана најважно – од гледна точка на признавање – е вклучувањето на Бугарите во македонскиот устав како државотворен народ. Овој услов е наметнат на инсистирање на претседателот Радев и тој има водечка улога во туркањето на преговорите во оваа насока. Се чини дека има изгледи дека ова барање ќе биде прифатено од македонска страна .

Ако е склона да се заложи за уставни измени, тоа би бил значаен чекор напред во односите – тешко дека би било претерување да се зборува дури и за позитивен пробив. Уставните измени не се случуваат од денеска за утре – тие бараат време. Доколку промената на Уставот стане дел од условите за преговори на ЕУ, Бугарија нема причина да се грижи дека СМ нема да ги исполни. За поголема сигурност, во нашиот евентуален договор може да се запише, на пример, дека СМ нема да го отвори првото преговарачко поглавје пред да го промени својот устав.

Оваа одлука го зачувува достоинството на двете преговарачки држави и води кон остварување на нивните цели. Премиерот ќе добие почеток на преговарачкиот процес, Бугарија ќе го обезбеди централното барање за промена на македонскиот устав. Но, уште повеќе, ќе се создаде позитивна динамика, во која признавањето на бугарските придонеси ќе може да навлезе меѓу македонското население, а не само да остане на хартија. Мора да се следи мудрата политика на добра волја на политичарите како Желев, Костов (и Борисов во 2017 година, но не и по 2019 година): само тоа може да доведе до вистинско зближување и свесност за блискост, заедничка историја и интереси.

Бугарија одамна го призна суверенитетот на Македонија и тоа беше мудра одлука – ја донесе претседателот Жељу Желев, сфаќајќи дека постоењето на оваа земја е од директен бугарски национален интерес. Уште во XVII век, дефиницијата за суверенитет го вклучува правото на посебна националност, посебен јазик и религија. А Бугарија не го оспорува правото на Македонците да имаат свој идентитет денес – и национален и јазичен. Она што го сакаме е признавање на улогата на Бугарија во градењето на овој идентитет – заедничката историја од која се разви.

Меѓутоа, не може да се постигне признание со стискање на рацете. Кои и да потпишат договори владите на двете земји, ако во општествата се чувствува чувството дека работите се случуваат насилно, тие попрво ќе разгорат омраза и негирање на другиот. Како што Бугарите се многу чувствителни на „надворешниот притисок“ врз Македонија, така и Македонците нема да носат одлуки кои едноставно им се наметнуваат. Значи, за да се има признание, потребно е да се бара напредок кој може да биде прифатен од двете страни.

Зошто дојде овде?

Постои основа за таков напредок. Во студија од 2017 година, предводена од професорот Георги Фотев (студија за европски вредности), над 83 отсто од Бугарите ја опишаа Македонија како „добар сосед“ и сличен процент изразија политичка поддршка за неа. Што се случи за две-три години кога Бугарија – најголемиот поддржувач на Македонците во последните децении – стави вето за почеток на преговори со ЕУ? Краткиот одговор е дека имало националистички мобилизации од двете страни на границата кои прават проблемите да изгледаат нерешливи.

И овие проблеми навистина не се толку комплицирани. Со веќе опишаното можно решение, Бугарија би можела да го добие своето признание од следниве причини:

1. Мора да се сфати дека ветото не е пат до признавање, туку дејствува токму во спротивна насока. Колку подолго го држиме ветото, толку повеќе ќе се надуват антибугарските чувства во Македонија. А и да се потпише нешто на крајот, тешко дека ќе биде како што сакаме. Грците чекаа 25 години со своето вето и конечно „успеаа“ да го сменат името на соседот, но не како што сакаа: грчкиот првичен став беше во името да го нема зборот „Македонија“. Грчкото искуство секако не е пример за следење, како што некои се обидуваат да го претстават;

2. Признавањето на придонесот на Бугарија во политичкиот развој на Македонија денес не е факт, бидејќи двете земји се разделени околу еден век: локални и светски железни завеси. Како резултат на тоа, комуникацијата меѓу нив е ограничена и колку е поинтензивна комуникацијата, толку полесно може да дојде до вистинско препознавање на придонесите и блискост. И од оваа гледна точка, ветото е контрапродуктивно бидејќи ги зачувува бариерите, а не ги урива.

3. Без оглед на барањата на Бугарија до Македонија, овие барања ќе бидат поверојатно да се исполнат во текот на преговарачкиот процес со ЕУ отколку пред да започне. Затоа што тогаш нашите барања ќе бидат врзани за напредокот на овој процес и цела ЕУ ќе ја брани бугарската позиција. ЕУ е подготвена да ја прифати оваа опција и тоа би било многу сериозен успех за бугарската дипломатија. Но, во исто време, Македонија мора да има јасна европска перспектива, која ќе служи како поттик за отстапки и одлуки.

4. Ако го држиме соседот надвор од преговорите со ЕУ со децении, ние всушност работиме против нашиот директен национален интерес за интегриран Балкан. Нашиот регион заостанува и не може да го реализира својот потенцијал бидејќи е политички и економски фрагментиран. Во контекст на агресивните политики на Русија, Кина и други земји, оваа фрагментација води и до геополитичка неизвесност. Членството на премиерот во НАТО не ги решава сите безбедносни проблеми – нејзиниот економски рбет би бил слаб доколку земјите од Западен Балкан не бидат тесно интегрирани во ЕУ.

5. Ако се грижиме за правата на Бугарите во Македонија, најдобар начин е таа што побрзо да стане членка на ЕУ. Овие права ќе бидат најдобро заштитени во преговарачкиот процес со ЕУ (во кој ЕУ го следи почитувањето на стандардите) и во рамките на паневропските институции: билатералните одлуки нема да додадат голема вредност на овој план.

6. Има работи за кои е потребно време. Ставовите на јавноста тешко се менуваат од денес за утре. Ако говорот на омраза е широко распространет во едно општество, не можете да очекувате дека ќе исчезне со владина одлука. Да, важно е да постои добра волја меѓу двете земји и нивните влади и да не користат говор на омраза. Но, на опозицијата во демократија не може да и се забрани да зборува. Ниту бугарската ниту македонската ВМРО, на пример, не можат и не треба да воведуваат ограничувања на никого. Ваквите нереални очекувања не можат да станат бугарски услови, бидејќи едноставно ќе го осудат процесот на неуспех – т.е. нема да добиеме никакво признание.

7. Историјата и историските перцепции се исто така поврзани со долгорочните јавни ставови. Да, можеме и треба да бараме македонските учебници да ги отстранат навредливите и лажните квалификации за Бугарите. Но, не треба да очекуваме дека толкувањето на историјата во Македонија ќе биде исто како кај нас. Австрија и Италија, на пример, исто така имаа процес на пишување заеднички учебници што трае со децении. И односите меѓу двете земји не настрадаа од недостаток на напредок во овој процес. Да беше обратно, европската интеграција воопшто немаше да започне пред Германија и Франција да ги „расчистат“ сите историски спорови: добро е што во 1950 година основачите на Заедницата за јаглен и челик беа мудри и остроумни луѓе.

Како што беше кажано, националистичките мобилизации се она што води кон сосема спротивното од меѓусебното признавање врз основа на физичкиот закон. Човек не мора да биде Њутн за да сфати дека има еднакви спротивставености во политиката на некои акции. Токму овој закон ја објаснува замката во која моментално се односите меѓу Бугарија и Македонија.

Со малку здрав разум и добра волја, оваа стапица може да се расклопи и да се отстрани.

(Колумната е објавена во Дојче Веле на бугарски јазик)