НА ДЕНЕШЕН ДЕН: Почнала Првата балканска војна, по која сите добиле свој дел, само Македонија била распарчена и изгубила се

На денешен ден 8 октомври 1912 година Црна Гора и објавила војна на Турција и истиот ден ги нападнала османлиските сили кај Скадар, со што почнала Првата балканска војна. Подоцна во војната против Османлиското царство се вклучиле Србија, Грција и Бугарија.

Првата балканска војна завршила со примирје на 3 декември 1912 година, со што Балканот бил ослободен од Османлиското владеење. На Мировната конференција во Лондон, на 30 мај 1913 година Турција морала да се откаже од сите имоти во Европа, освен од Едрене, кое сојузниците не успеале да го заземат.

Македонскиот народ активно учествувал во војната, очекувајќи дека ќе се избори за слобода и независност. Но, наместо тоа, сојузниците ја поделиле Македонија, што, пак, поради „несоодветната поделеност“, било причина за почетокот на Втората балканска војна.

Еден месец по потпишувањето на Лондонскиот мировен договор за Првата балканска војна што бил склучен на 30 мај, на 30 јуни 1913 година почнала Втората балканска војна за поделба на Македонија меѓу дотогашните сојузници.

Македонија била повторно во воен оган. Со нападот на бугарските сили на позициите на српската и на грчката војска почнала Втората балканска војна, која траела до 10 август 1913 година кога бил склучен Букурешкиот мир.

Втората балканска војна, позната и како меѓусојузничка, се одвивала летото 1913-та помеѓу Бугарија и нејзините сојузници од Првата балканска војна, Грција и Србија, како и Романија и Црна Гора. На крајот од оваа војна, Србија како сојузник на Руската империја станала важна регионална сила, што било аларм за Австро-Унгарија и се смета дека тоа индиректно било причина за почетокот на Првата светска војна.

По завршувањето на Првата балканска војна, а по протерувањето на Србија од Албанија, во јануари 1913 година, Србија барала од бугарската влада ревизија на српско-бугарската спогодба.

На 22 февруари и на 25 мај 1913 година Србија упатила ноти. Со спогодбата Србија сметала дека ќе добие слободен излез на море, за економски развој, но со интервенцијата на големите сили била принудена да ја повлече својата војска од Албанија. Според српската влада, изменетите услови барале ревизија на договорот. Притоа таа мислела на компензација во Македонија, за да добие непосредна граница со Грција, со цел да го користи пристаништето во Солун. Бугарската влада не се согласила со српското сфаќање на договорените обврски и во нотите од 18 март и од 19 април 1913 година го отфрлила барањето за ревизија.

Нова војна врз грбот на Македонија

Подготовките за нова војна поради краткиот период од еден месец по Лондонскиот мир, не можело целосно да се спроведат. Поради тоа, главниот товар во снабдувањето го носело веќе крајно осиромашеното македонско население, кое во недостигот на работна сила се користело за копање ровови, утврдување и други потреби. Со оглед на тоа дека војната се водела речиси во целост на територијата на Македонија, македонското население и економија повторно биле максимално во функција на војната. Завојуваните страни за меѓусојузничката војна, покрај постојните ангажирале и нови сили, а во војната Македонци биле спротиставени против Македонци во војските на дотогашните сојузници против Турците.

Во меѓувреме, започнале подготовките за преговорите во Букурешт. Биле воспоставени непосредни врски меѓу владите и командите на одредени оперативни единици, тргнувајќи од правното начело дека склучените договори важат само доколку не настапат фактички промени на теренот во врска со исполнувањето на одредбите на договорите. Како резултат на примената на ова начело, во идниот мировен договор што би бил потпишан меѓу сојузниците, секоја сојузничка воена команда настојувала да завладее што поголем дел од територијата на Македонија и во неа да организира своја воено-полициска и административна власт.

Поради таквите цели, царот Фердинанд I без консултација на Владата на 29 јуни 1913 година наредил бугарската војска да изврши напад врз српската и врз грчката војска на позициите кај Злетово и Лефтере. Претседателот на бугарската влада Стојан Данев изјавил: „Кога е збор за судбината на Македонија, сите треба да знаат дека Бугарија е подготвена на секакви жртви.“

За тој напад Бугарите биле обвинети од големите сили, а Србите и Грците го дочекале како погоден момент за остварување на сопствените интереси.

На 1 јули 1913 година Стојан Данев му наредил на генералот Михаил Савов да ги прекине дејствата. Со исто барање на борбените позиции на фронтот се појавиле бугарски парламентарци. Србите и Грците не сакале да ги прекинат борбените дејства. Напротив, започнале противофанзива за да заземат што поголема територија од Македонија пред да се вмешаат големите сили. На 1 јули претседателот на Владата на Србија Никола Пашиќ му испратил телеграма на началникот на штабот на Врховната команда, Радомир Путник, во која му пишува: „Грците сметаат дека војната почна и дека настапил решавачкиот момент. И ние им го рековме истото и побаравме нивната Врховна команда со вас да воспостави цврста врска.“

По дознавањето дека Бугарите барале прекинување на воените дејства, Пашиќ на 3 јули упатил нова телеграма до Путник, во која се истакнува: „По барањето на Бугарите војната да се прекине, се плашам од итна интервенција на големите сили. Забрзајте ја решавачката офанзива. Во врска со значењето на состојбата, грчкиот крал Константин пред својата Влада изјавил: „Ние мораме по секоја цена големите сили да ги држиме далеку од нас. Ова е последен момент, ако го испуштиме, пропаднати сме“.

Бугарскиот цар Фердинанд не се согласувал со прекинувањето на војната поради охрабрувањата од Австро-Унгарија, па барал воените дејства да продолжат.

Потоа Владата на Стојан Данев поднела оставка, но таа не била прифатена. Бугарија ги доживувала најтешките моменти како во Владата, така и на бојното поле. Големите сили зазеле став да не се мешаат во војната. Русија зазела став дека Европа треба да интервенира само ако една страна се обиде целосно да ја уништи другата страна. Австро-Унгарија останала само на декларативната помош на Бугарија.

Русија поддржувана од Франција, на 9 јули им се обратила на владите на балканските земји итно да ја прекинат војната и да дојдат во Петроград за да потпишат мир со посредување на Русија. Таа предлагала границата меѓу Србија и Бугарија да биде повлечена по вододелницата меѓу Струма и Вардар, така што Штип да и остане на Србија; Грција да се поврзе со Србија кај Гевгелија и границата да продолжи до реката Струма, зафаќајки го Серез.

Сите добиле свој дел, а Македонија изгубила се

Предлогот на Русија го прифатила само Бугарија и тоа само принципиелно, за да се прекине војната, да се изврши демобилизација и во Петроград да започнат преговорите. Истовремено апелирала до Русија да направи се што може Штип, Кочани и Серез да и припаднат на Бугарија. Грција сметала дека сојузниците имаат право и должност да ја продолжат војната сè додека ситуацијата не се расчисти на бојното поле. Примирјето го прифаќала само ако Бугарија ги отстапи бараните територии и ако се согласи да им плаќа воена оштета. Српската влада изјавила дека не сака да ја понижи Бугарија, но сметала дека е неопходно да и се одземе можноста со која и понатаму може да биде опасна по мирот на Балканот, и поради тоа Србија енергично ќе ја продолжи воената акција.

Бугарскиот цар Фердинанд на 16 јули 1913 година упатил молба до романскиот крал Карол да ја прекине војната. Во тоа време, романската војска се приближувала кон Софија. Кралот Карол изјавил дека не може да потпише сепаратен мир со Бугарија, односно дека треба претходно Србија и Грција да ги прекинат воените дејства и да дадат изјава дека се подготвени да потпишат примирје со бугарската влада.

На 18 јули 1913 година во Скопје се состанале претседателот на српската влада Никола Пашиќ и претседателот на грчката влада Елефтериос Венизелос и се согласиле дека војната треба да ја завршат што побрзо и тоа со непосредни преговори со Бугарија. Романија, која барала исправки на границата во Добруџа, треба да се повика на преговорите за прелиминарниот мир, а од интерес е за двете страни Турција да не се меша во меѓусојузничката војна. Поделбата на територијата морала да дава гаранција за траен мир на Балканот и Бугарија мора да плати воена отштета.

Било решено српските, грчките, романските и црногорските ополномоштеници да се состанат во Ниш, веднаш штом Бугарија ќе ги одреди своите претставници. Веднаш потоа, Пашиќ упатил циркуларно писмо до сите заинтересирани дека Србија и Грција сакаат да склучат мир, но чекаат Бугарија непосредно да им се обрати ако навистина сака мир.

Втората балканска војна завршила со Букурешкиот мировен договор потпишан на 10 август 1913 година помеѓу завојуваните страни Србија, Црна Гора, Романија и Грција од една страна и Бугарија од друга страна.

Во оваа војна Бугарија била принудена на отстапки. Со овој договор била извршена повторна поделба на териториите што дотогаш биле под турска власт (Македонија, Косово и Метохија, Васоевиќи, Санџак, Тракија и северен Епир). Македонија била поделена на тој начин што нејзиниот најголем дел, односно Егејскиот, со површина од 34.356 км2 го добила Грција, Вардарскиот дел со површина од 25.342 км2 го добила Србија, Пиринскиот дел со 6.798 км2 и бил даден на Бугарија, а Албанија добила 1.115 км2 во западниот дел. Романија ја добила јужна Добруџа од Бугарија и се зголемила за 8.000 км2 со 303.000 жители.

(Подготвил: Д.Г.)