Во овие денови кога ете, од петни жили се обидуваме да докажеме дека „Гоце е наш, а ние сме Гоцеви“ и кога Бугарите добро ја играат улогата на главен виновник за нашите собитија, додека Грците мирно си се смешкаат гледајќи ги отстрана нивните северномакедонски и бугарските гавази, можеби вреди да се цитира еден дел од се уште необјавената книга на Јован Донев, историчар и екс амбасадор на РМ во Велика Британија, дело со наслов „Од рум милет до народ“, што се чини, ја доловува суштината на проблемот кој сепак, лежи во нас. Или ако сакате, поинаку кажано, доловува дека кај нас и во тоа славно Гоцево време, како и денес, имало поприличен број „шарени“ кои за материјална корист ќе прифателе да бидат што сакаш. Денес „три коси црти“, тогаш Бугари, Срби, Грци (српски извештаи од тоа време зборуваат за семејства во кои еден брат е Бугарин, а друг Грк) а еве и имало и такви кои прифатиле да бидат и Шпанци. Ако е тоа исплатливо. Можеби токму овој цитат објансува зошто денес во Македонија е срамно ако го употребиш зборот патриот, а се се врти околу парите, поради кои изгледа и трите коси црти ни се премногу, доколку оставиме да победи таа опција. Еве го тој цитат:
“…Пренесено на македонскиот терен тоа би можело да се дефинира со зборовите на рускиот конзул Машков: ,,… а месното население се однесува рамнодушно и кон Бугарите и кон Србите, дури и кон Турците, во политичката агитација гледајќи само средство за добивка. Во таа смисла, е многу карактеристичен следниов случај: двајца Кумановци го известиле митрополитот Фирмилијан за нивната желба да преминат од бугарска на српска страна. Митрополитот Фирмилијан сакајќи да ја провери цврстината на нивните убедувања, со таинствен изглед им предложил да и пристапат на ,,шпанската пропаганда” како најисплатлива и овој предлог го прифатиле без никакво колебање…” (Таен извештај од рускиот конзул во Скопје В. Машков до царскиот амбасадор во Цариград од 17 јануари, 1901 година, док. бр. 62 во: Руски документи, стр. 164).
Не е позната судбината на двајцата кумановци, ниту тоа дали приоѓањето кон „шпанската пропаганда“ како најисплатлива им ја донела материјалната среќа во животот, но и ова што е цитирано е доволно.
Сепак, за да не биде дека цитатот е изваден од некаков контекст, иако целта на ова извонредно дело на Донев е содржано токму во насловот „Од рум милет до народ“ (зборувајќи за македонскиот народ), еве го поширокиот дел од книгата во кој се сместени и погоре цитираните редови:
„…Тука настануваат најголемиот број на предизвици и во македонската, но и во балканската историја. Клучното прашање е дали воопшто може да се зборува за етнички чувства во услови какви што егзистираат во Отоманската империја. Гелнер во ,,Нациите и национализмот” зборувајќи за агро-писмените општества, укажува дека и владеачкиот општествен слој во целост и различните општествени подслоеви во неговите рамки, повеќе ја потенцираат културната разнообразност отколку хомогеноста. Целиот систем ги фаворизира хоризонталните линии на културниот расцеп и може да ги создаде и засили кога ги нема. Генетски и културни разлики им се препишуваат на општествените слоеви кои всушност се разликуваат само по својата функција, се со цел да се зацврсти диференцијацијата и да се даде авторитет и постојаност. ,,На пример, на почетокот на деветнаесеттиот век, во Тунис припадниците на владеачкиот општествен слој се сметале себе си за Турци, иако воопшто не знаеле турски, имале измешано потекло и биле засилени со регрути од пониските слоеви…” (1)
Примерот со Тунис може да се смета за релевантен и за Македонија, но со еден додаток. Хоризонталните линии на расцеп во Тунис, се јавуваат во едноверна-муслиманска заедница. Во Македонија, но и во другите делови на Балканот, под отоманската власт, хоризонталните линии се повеќеслојни. Од една страна е отоманскиот владеачки слој, кој во однос на останатите муслимани се раздвојува културолошки, но истовремено и културолошки и религиски се раздвојува од христијанскиот слој. Тој пак, од своја страна, заради воспоставениот милет систем исто така се раздвојува на свои слоеви и подслоеви. Високото свештенство и богатиот градски слој, културолошки дефинирани како Грци, се еден слој, кој е хоризонтално раздвоен и од отоманскиот и од муслиманскиот (турскиот), но и од сите останати припадници на Цариградската патријаршија. Новодојдениот градски еснафски слој, од своја страна, исто така сочинува посебна хоризонтална линија, без оглед што инсистира на употребата на словенскиот јазик. ,,…Нетрпение постоеше не само помеѓу патријаршистите и егзархистите… исто такво нетрпение ги раздвојуваше и егзархистите (во Воден, 1897 год-м.з.) помеѓу себе, разделени на две партии: едната под раководство на Занашевци, главно Иван Занашев и другата на Лимбарчевски. Занашеви беа чорбаџии, од нив Иван беше аристократ, роден во Италија и реномето му беше не само на богат, туку и на умен човек. Другите го преставуваа демосот, простите луѓе, кон кои првите гледаа со надменост, ако не и со презир…”(2)
Следејќи го Гелнер, странично, као што вели тој, под хоризонтално издвоените малцинства на врвот, постои свет на одвоени ситни заедници на неуки членови на општеството. ,,…Малите селски заедници генерално живеат свртени навнатре, врзани се за околината со економски потреби, а не со политичи прописи…”(3) Пренесено на македонскиот терен тоа би можело да се дефинира со зборовите на рускиот конзул Машков: ,,… а месното население се однесува рамнодушно и спрема Бугарите и спрема Србите, дури и спрема Турците, во политичката агитација гледајќи само средство за добивка. Во таа смисла, е многу карактеристичен следниов случај: двајца Кумановци го известиле митрополитот Фирмилијан за нивната желба да преминат од бугарска на српска страна. Митрополитот Фирмилијан сакајќи да ја провери цврстината на нивните убедувања, со таинствен изглед им предложил да и пристапат на ,,шпанската пропаганда” како најисплатлива и овој предлог го прифатиле без никакво колебање…”(4) Токму затоа, без никакви претерувања слободно може да се потенцира дека ваквите заедници по дефиниција се деструктивни и кон јазичната изедначеност, кои веднаш ја претвораат во дијалект. Едноставно, не постои интерес за културна хомогенизација.
Токму ваквите хоризонтални делби ги прават овие заедници стабилни и долготрајни. Прашање е дали воопшто во османската империја ќе дојдеше до посериозни потреси да не отпочнеа реформите, а со тоа и нејзиното вклучување во глобалните економски и културни меѓуодноси. ,,…Секое село си има своја постојана мода и нема многу простор за разнообразност, било во квалитетот или во видот. Секој детаљ во животот е уреден според обичаи, кои веројатно од времето кога првите Словени се населиле во Македонија, се разликуваат само по ситници. Со генерации, жените си ја шијат облеката по иста мостра, грнчарот си ја меси глината на тркалото во истите грациозни облици, а ковачот – Ѓуптин ги кове истите лопати, узди… На гозбите се пие комињак-црно вино, а во обичните денови бела ракија, мастика или узо, направена од комињето. Секоја недела младите се собираат среде село под истото дрво и во долги редици го играат истото оро, на истата немелодична музика на кавал и истиот едниоличен ритам на тапанот. Годишниот календар, со бројните гозби и празници, долготрајните пости и утврдените воздржувања, ја содржат сета разнообразност што ја посакуваат селаните. Тоа е едноставен живот, макотрпен и ограничен, но не без пријатни радости и едноставна раскош. Од останатиот надворешен свет тој не бара ништо. Него не го мачи маршот на уметноста и напредокот. Да не постоеше бескрајното насилство и измама, можеше да биде среќен во сопствената едноставна материјалност…”(5)
(1) Гелнер Ернест, Нациите и национализмот (Скопје, Култура, 2001, стр 18)
(2) Прличев Кирил, 36 години во ВМРО, Спомени на Кирил Прличев, Софија 1999, стр. 11)
(3) Гелнер Ернест, Нациите и национализмот, стр. 18
(4) Таен извештај од рускиот конзул во Скопје В. Машков до царскиот амбасадор во Цариград од 17 јануари, 1901 година, док. бр. 62 во: Руски документи, стр. 164
5. Брејлсфорд, стр. 180
