7 јануари 1902 година, село Зеленич

Зеленич е прекрасно, големо гурбетчиско село. Атмосферата во куќите е скоро урбана. Многу мажи носат панталони. Специфични, приемчиви, весели луѓе.

За прв пат тука го видов Делчев како работи. Тој точно го распоредува своето време, на време за работа, за одмор и за спиење. Импресивен е кога работи, се шегува и весел е кога мирува. До пладне испратил разни наредби до соседните села, попладне ги слушна локалните водачи, а за вечерта закажал големо селско собрание.

По убавиот ручек – зеленичани се уметници во готвење – поминавме прекрасни незаборавни минути.

И покрај болките во стомакот што го мачеа, Гоце беше весел и разговорлив. Забавата и сериозноста, невината шега и остриот сарказам се прелеваат кај него природно и непречено, како што утринската белина полека се прелева во светлината на јасен летен ден. Со еден инцидент, една опишана сцена, комична или потресна, тој повикува широк спектар на видови и искуства – познати за Марко и нови за мене – од неговата неодамна завршена турнеја во Костурско. Предавства, убиства на опасни шпиони и блудни жени; бројни потери; надмудрувања со скржавците, кои стојат исправено пред него за сами да си ја определат нивната „доброволна“ помош – илјадници приказни во кои страшното и комичното се испреплетуваат и се мешаат во една волшебна слика.

Без да можам да објаснам, веќе почнувам веднаш да ја чувствувам фасцинантната моќ со која оваа личност ги освојува срцата на луѓето. Се обидов да ги скицирам првите впечатоци од тоа во тетратката, но прозата што ја напишав беше бледа. И кога ме виде и ме праша што бележам во тетратката, не можев да оддолеам на искушението и почнав да читам…

…Белите очи на Марко се запалија, а Гоце, мојот инспиратор, откри дека сум ја испеал сликата на совршениот војвода, „она што секој од нас треба да настојува да биде…“
Вечерта Марко нареди да добијам оружје – долга грчка пушка Гра и појас со касети. Славко ми ја предаде првата лекција за расклопување, чистење и пукање.

Куририте од Аитос донесоа вест дека од нивното село аскер тргнал кон Зеленич.

„Ех, не не оставаат на мир да си ја гледаме нашата работа“, рече Гоце со смеа, консултирајќи се со Марко.

Предавството доживеа свое предавство. Заминуваме веднаш и се пренесуваме во Каљарско за неколку дена.

…

Гоце и Марко беа многу задоволни поради предавството заради кое заминавме од Зеленич и се најдовме во Ракита. Изгуби султанот, а не ние, бидејќи целото село, со доаѓањето на Гоце, стана наше. Покрај тоа, беше договорена и една купопродажба на оружје со локалните Турци.

Во тој момент Гоце повторно почна да се грчи поради болки во стомакот. Се лечи со студено кафе. Веќе испразнил неколку чаши.

…

11 јануари 1902, Екши Су

Веќе неколку дена сме распослани како цареви во најголемото, најубавото и најбогатото село во Леринскиот регион. Четниците многу го сакаат Екши Су. Двајца другари, Киче и Дине Клизув, се од тука.

Добив нова, тазе скроена, четничка облека – сива јакна и жолти панталони, сива овчарска гуна, ранец од платно и арнаутски опинци. Ја сменив и пушката со понова. Ги дополнив касетите до двестотини и си нарачав кожна торба за тетратки. Со убаво ме предупредија дека мојот нов постојан товар тежи најмалку дваесет килограми.

Гоце работи тука деноноќно и неуморно, со истата посветеност и страст, вложувајќи ја во се’ неговата душа и одржувајќи ја својата бодрост. Тој повторно се ангажира со агитација и со воспоставување канали; ги разгледува и решава судските спорови меѓу селаните, многупати досега покренати и исто толку пати оставени како нерешливи. Каде и да оди, се чувствува свој на своето и господар, подеднакво сакан и подеднакво човек кој сака. Сите области и сите села се негови затоа што неговиот дух ја опкружува целата земја.

Гоце се држи сериозно и при најсмешните спорови и расправии, но кога е насамо со нас, ги прераскажува како глумец само смешните нешта.

Неговата последна обиколка на Костурско е пребогата со настани. Јас желно слушам се’ за тој крај кој го познавам од две студентски патувања. И бидејќи Делчев е инспиратор на се’, ќе ви прераскажам неколку приказни.

Минатото лето Костурско имаше ужасна афера – аферата Иванчо. Четник на првата костурска чета, Иванчо, заробен жив од Турците, започнува да издава се’ што знае. За да избегаат од тортура и затвор, многу селани бегаат по планините или се кријат. Организацијата е вознемирена, дел од населението е деморализирано. Но, раната е веќе заздравена, а по турнејата на Делчев може да се смета за целосно излекувана.



Христо СИЛЈАНОВ

Земајќи ја Марковата чета со себе, Гоце заминува во Костурско и, во Кономлади, се случува неговата средба со Костурци.

Тука, во Кономлади, се формира легло на разврат, во кое брзо попаднале мажи и жени од сите возрасти. Имаше жени кои беа опасни заради нивните љубовни врска со Турците.

Гоце се обиде да ги вразуми бунтовниците и да стави крај на развратот. За пакосниците, блудниците и шпионите, доаѓаше страшниот суд. Пред судијата кој се појави, почнаа да се откриваат сите престапи: грешниците кои се покајуваа одеа кај него на исповед, жестоко ранети во душата мајки и сопруги трчаа да најдат утеха кај него и одмазда за блудните врски на нивните синови и мажи.

Некоја Лена, млада и неодоливо убава жена, заведуваше млади момчиња и шеесетгодишни старци, тајно гоштевала турски бегови и добивала скапи подароци од нив. Некоја Риса, убава невеста на еден млад човек, кој избегал во странство, добродушна, но болешлива и незаситна, имала необична слабост кон четниците, а со повеќе од нив имала и авантури. Некоја Митра имала врски со старите турски пријатели од Костур и им ги пренесувала комитските тајни.

„Еден ден“, велат другарите, „вратата тивко се отвори и се појави главата на старица“:

– Има ли некој тука?, мистериозно шепна таа, гледајќи еден по еден во четниците.

– Никој, бабо, ние сме сами. Што има?, ја праша Делчев и не предупреди дека допрва треба да се открие некоја мистерија.

Бабата повторно погледна назад, клекна на петите пред Гоце, очајно ги крена рацете и викна:

– Аман од…!.

– Многи ли ги има селото?

– Полно е … целото село е полно.

– Дали знаеш некој од мажите?…

– Сите. И мојот мисир – и тој има…!

– Ајде, ајде, оди си стрино, ние ќе направиме што треба!

– Да ми те поживее Господ, мило!, го благослови жената и си замина.

– Ти дедо имаш ли љубовница?

Доведениот старец се растрепери од ова неочекувано прашање. Потоа призна дека „како човек понекогаш можеби грешел“.

-Зарем не се срамиш, дедо? Види се, а си тргнал по туѓи жени. Така ли ги учиш децата? За тоа заслужуваш голема казна, но сега ќе поминеш само со казна од десет лири. Ако не се поправиш, знаеш како ќе се справиме со тебе.

Старецот смирено ја слуша пресудата, благодари на неговата милост, ветува дека ќе ја плати казната и дека ќе се поправи.

Една вечер Марко и Циле (Чекаларов) тргнаа да ги обиколат четничките живеалишта. Од темнината, се појавува женска фигура, го штипнува Циле за ногата и страсно извикува:

– Ууу… Кице!

Циле се врти и ја познава Риса. А, Циле и Кице нели се слични? И двајцата се суви и високи.

Случајот му е раскажан на Гоце и тој го повикува Кице на распит:

-Ти Кице, си добар и посветен четник. Ќе те прашам нешто, и ако признаеш, ќе го задржам тоа мислење за тебе; ако не, ќе сфатам дека си поинаков од тоа каков што сакаш да се претставиш пред претпоставените. Ти, која млада жена овде во селото си ја закачал?

Кице се збунува:

– Јас, г-дин Делчев, никогаш не сум задевал жена.

– А, Риса?, го прашува Гоце.

Кице се топи во срамот и признава дека самиот тој бил испровоциран од жената која доаѓала во неговото живеалиште.

– Размисли за тоа, Кице, каква пакост и срам и се нанесува на организацијата. Овие луѓе ке бидат крајно очајни ако ние, кои наводно, работиме да ги спасиме од турското насилство и нечесност, сами посегаме по честа на нивните жени. Ти не се срамиш само себеси. Ти си четник на Марко, а срамот паѓа врз него и врз целата организација. Оној што сака да живее како другите луѓе и да не се лишува од ништо, нека оди таму каде што сака, но не може да биде со нас… Ајде сега оди.

Само што четата го напушти Кономлади, во селото пристигнала голема војска, предводена од славниот Мухтар ага. Бинбашијата наредил да се претресат сите куќи во имало четници, а селаните биле испрашувани и тепани. Наскоро се дозна дека предавството го извршил шпионката Митревица, кој се му раскажала на предавникот Трајко од Руља.

За да се казнат предавниците и да се исплашат опасните блудници, Делчев предлага да бидат извршени неколку егзекуции. Ниту една жена не беше претепана до смрт во Кономлади, но тоа се покажа како недоволно…

Една единица подобри четници оди во Руља и го убива таткото на шпионот Трајко, кој исто така бил предавник. Дознавајќи, Мухтар ага го напуштил Кономлади и тргнал за Руља. Но, веднаш по него пристигнала уште една наша чета во Кономлади, која ја заробува и убива Митревица, исекувајќи го нејзиното телото на делови. Убиени се и две од најопасните блудници. Мухтар Ага сфаќа дека тоа е демонстрација на сила против него, се повлекува во Костур и ги остава четите на мир.

Останува да биде казнет самиот Трајко.

Неговото убиство се случува во Загоричани…

Христо Силјанов во „Писма и исповеди на еден четник 1902“