Институтот за меѓународни финансии (ИМФ) со седиште во Вашингтон, глобална заедница на финансиските институции, по истекот на секој квартал ја објавува својата нова проценка на глобалниот долг или вкупната задолженост во светот (на домаќинствата, претпријатијата, владатаи финансиските институции), и секој квартал тој износ ги соборува сопствените рекорди.

На крајот на март оваа година глобалниот долг достигна 247  билиони долари, но, од висината на долгот, уште пофасцинантно е забрзувањето на неговиот раст – во првиот квартал оваа година се зголеми повеќе отколку во претходните две години, а повеќе од половината, или поточно 150 билиони, настанал само во последните 15 години!

„Темни облаци се собираат на финансискиот хоризонт, бидејќи светскиот долг расте трипати  побрзо од вкупното глобално богатство“, напишаа аналитичарите на американската Берза за метални пари во јануари годинава. „Кога ќе се согледаат бројките,  јасно можеме да видиме дека насобраниот долг во светот пред наши очи тоне во банкрот“.

Од се, меѓутоа, најневеројтано е дека во 70-тите години од минатиот век за еден долар зголемување на светскиот бруто производ бил потребен само еден долар ново задолжување. Во идната деценија,  80- те години, биле потребни два долара на новиот долг, во 90-те три долари,  во 2000- те четири долари, а минатата година еден нов долар на БДП- то во светот го следеа шокантни 5,4 долари ново задолжување.

Затоа, многу од светските водечки истражувачки институти и независни економски аналитичари во последниве месеци ги вклучуваат алармите и секојдневно испраќаат  предупредувања дека во светот се надувува голем  должнички „балон”, кој може во секој момент  да се „распрсне“. Тоа би значело дека многу должници одеднаш не би можеле  да ги вратат или да ги рефинансираат своите долгови, кои потоа ќе ги уништат   и нивните доверители и ќе предизвика  општа финансиска паника, пад на потрошувачката и инвестициите, како и нова глобална економска катаклизма.

А  главна меѓу сите економски „игли”, кои би можеле да го „пробушат“ должничкиот „балон“  е нормализацијата на монетарната политика на американската централна банка ФЕДА по големата рецесија 2008/2009 година и растот на неговите целни камати за  меѓу банкарското кредитирање, а со тоа и растот на каматите на комерцијалните кредити за  домаќинствата и на нефинансиските институции. На ова треба да се додаде и зголемувањето  на атрактивноста на американските државни обврзници со повисоки приноси и зголемување на побарувачката за доларот и неговото поскапување, што нагло го зголемува делот на долгот на доларот на остатокот од светот.

 

Форинтата девалвираше 10 отсто. Но, пред катастрофалните прогнози, вреди да се напомене фактот дека без долг нема пари потребни за функционирање на современата стоковна – парична економија. Парите, оние на депозитните сметки, имено, во најголемите и најразвиените економии, главно настануваат преку кредити (бизнис, станбени, автомобили, студентски, ненаменски …) кои на  компаниите, граѓаните и државата им ги одобруваат  приватните деловни банки. Парите не ги емитуваат   државните власти, како што обично мислат луѓето, владите всушност се корисници на депозитни пари, освен ако не станува збор за банкноти и монети, кои навистина ги произведуваат само централните банки и ги ставаат во банките, компаниите и граѓаните на користење за готовинско плаќање.

Во таа смисла, сите пари се долг, и  ако целиот долг одеднаш хипотетички се врати, од економијата ќе исчезнат сите пари и ќе мора да се вратиме на поранешната стокова размена, на крајно непрактично плаќање на производи и услуги на други производи и услуги. Но, зошто, на пример, економијата на САД, преку најпросперитетните години од 1945 до 1985 година, функционираше добро и со долг на нефинансиските фирми од „само” 125 до 150 отсто од бруто домашниот производ, а до 2016 година, задолженоста релативно (според БДП-то)се удвои? Станува збор за историски феномен што го нарекуваме финансијализација на економијата.

Во децениите по Втората светска војна – објаснува хрватскиот економист со американска диплома Невен Видаковиќ – кредитите во САД и на другите места, се силно поврзани со инвестициите. Банките одобруваа кредити само за стекнување на некој вистиски имот. Но, од почетокот на 1980-тите години, во ерата на „џанк бондс“  (смет- обврзници) и масовното преземање на компании со  позајмени пари leveraged buy-out, LBO),  а  особено по рецесијата која во 2000 година беше  предизвикана од распрскувањето на цените на акциите на високо-технолошки компании (dot.com bubble), поттикнати од ниските камати , компаниите и граѓаните почнаа да позајмуваат од банките и од пазарот на корпоративни обврзници за цели кои не беа поврзани со стекнување на траен имот.

За долг  се помалку граѓани за изградена производствени капацитети, куќи и слично, туку кредитите и продажбата на обврзниците се  повеќе се користеа  за откуп на сопствените акции (со цел да им се подигне цената на берза и  менаџерите да „заработат” бонуси), за тргување со финансиски инструменти , „препродажба” на кредити во земјите во развој и неразвиени земји со повеќе приноси или за тековната потрошувачка. На кратко, кредитите се  „одвоиле” од инвестициите и се создала „неприродна” ситуација која не е одржлива и која сега ги загрижува аналитичарите кои се плашат дека таа не може да се врати во „нормала” постепено, без да  се„распрска” должничкиот „балон”, без дефлација и нова голема рецесија.

 

Имено, централните банки на водечките земји на Европската унија, САД, Обединето Кралство,  Јапонија, Кина и други, по секоја голема економска криза ги спуштаат цените на „своите пари” (на банкарски сметки за меѓу банкарско плаќање) на нула за да помогнат за обновување нивните економии. Но, тоа не може да трае, бидејќи економиите на нормалното функционирање на потребната финансиска стабилност и стабилноста се смета инфлација од околу два проценти на годишно ниво. И штедачите треба да добијат враќање на нивните заштеди, во спротивно тоа нема смисла. Затоа, Банката на федерални резерви три пати по Големата рецесија ја зголеми каматната стапка, а потоа од страна на Велика Британија, а Европската централна банка за тоа се уште не одлучил. Последица на тоа е дека во Америка луѓето се веќе плаќаат повеќе интерес на својот долг отколку што се плаќа пред избивањето на кризата во 2008 година, и тоа е речиси 320 милијарди долари годишно. А просечната годишна каматна стапка на кредитите на картички во САД од 2012 година до денес со помалку од 12 проценти се зголеми на 13,16 отсто.

-Но, тој пораст на цената на долгот нема да биде проблем за Американците ако економијата ќе им расте според стапките по кои сега им расте, вели Невен Видаковиќ.

– Во неволјите ќе се најдат оние земји кои нема да имаат (доволно) раст на БДП, кои зависат од директните странски инвестиции на пари (кредити) и капитал, и кои мора да купуваат долари со сопствена домашна валута, која во однос на доларот ќе девалвира, додава тој.

Ова веќе може да се види во статистичките показатели и тоа аналитичари најмногу ги загрижува. Според Институтот за меѓународни финансии, вкупната задолженост во земјите во развој, без финансиски сектор) во првиот квартал од оваа година се зголеми за 2,5 милијарди долари на рекордни 58,5 милијарди американски долари, или 218 отсто од нивниот вкупен БДП. Државниот или јавниот долг најмногу се зголемил во Бразил, Саудиска Арабија, Нигерија и Аргентина, а три четвртини на аргентинските и нигериските обврзници деноминирани во американски долари, што значи дека тие треба со долари да се откупат, односно да се отплати долгот. До 2020 година, ќе достигнат околу  900 милијарди долари обврзници или синдицирани кредити, кои ќе треба да се откупат во долари, а што е цената на доларот повисока, толку е поголема веројатноста дека некои од овие земји би можеле да бидат принудени да не се огласат на своите должнички обврски.

Белгија е прва на удар „На дело е незгодна динамика”, тој напиша на 1 јули на порталот „Seeking Alpha“ аналитичарот  Џон Рубино. „Поголеми камати и апрецијација на валутите во јадрото на глобалниот финансиски систем предизвикуваат проблеми на периферијата”. Само во вториот квартал од оваа година, аргентинскиот пезос и бразилскиот реал изгубија спрема доларот 30 и 14 отсто, а турската лира и јужноафриканскиот ранд девалвираа речиси 14 проценти. Во Европа, унгарската форинта девалвираше спрема доларот  10 отсто, полските злоти (9 отсто) и чешката круна (8 отсто).  Разликите во приносот   на азиските „џанк“ обврзници и оние со висок рејтинг   драстично се зголемија, цените на акциите на банките во земјите во развој се распаднаа: Банко до Бразил падна за 30 отсто, Банко Брадеско  исто толку, а бразилскиот индекс на акцииИбовеспа, мерено во долари се  намали за 27 проценти …

Закана за глобалниот финансиски систем, сепак, претставуваат и некои високо развиени земји, како што е Италија со јавниот долг, кој  надминува 130 отсто од БДП. Иако италијанските државни обврзници во Европската централна банка имаат „купувач во последен момент”, тој  до крајот на годината ќе престане да купува нови европски државни обврзници, а само ќе ги  рефинансира оние кои ќе стасаат. Најмалку до средината на следната година, ако околностите тоа го дозволат, како што беше најавено од страна на нејзиниот претседател, Марио Драги, Европската централна банка нема да ја подигне својата каматна стапка. Но, околностите во Европа брзо се менуваат. Финансискиот свет е шокиран од извештите од последните неколку недели како е во Германија, во земјата  во која таа е веќе со децении непознат  феномен, инфлацијата скокна значително над два отсто, што значи дека ја прескокна стапката на инфлацијата на која официјално „цели” Европската централна банка, што пак значи дека и ЕЦБ би можела да биде принудена да ја зголеми својата камата и порано и побрзо од планираното.

– А тогаш прва би можела да банкротира Белгија,  вели економистот Невен Видаковиќ, која со вкупната задолженост со само 80 проценти од БДП во 1985 година, до денес ја зголеми на повеќе од триста отсто од нејзиниот БДП. Во ништо подобра состојба не се ниту Ирска, Португалија, Холандија, Грција, Шведска, Данска, Франција, Шпанија …

„Дали постојаното пумпање на глобалниот должнички балон  ќе престане?”,  се праша во мај американскиот аналитичар Чарлс Хју Смит во мај оваа година.

„Ако колатералот кој стои зад долгот не се зголемува толку брзо како долгот, способноста на должникот да го отплати долгот станува се помала”, пишува тој. „Колку може да се задолжи едно домаќинство со годишен приход од стотици илјади долари?”,   го илустрира своето тврдење  Хју Смит.

„Тоа зависи од условите за задолжување. Ако  каматата е нула, а ратата е фиксна- еден долар, тоа домаќинство може да позајми милијарди долари. Но, да претпоставиме каматата да се зголеми за само една десетина од еден процент, што се уште е речиси нула. Нашето домаќинство тогаш должи еден милион долари годишно само за камата! Затоа, откако долгот ќе достигне стратосферско ниво, дури и камата близу до нулата може на должникот да му создаде обврска која ќе да го уништи … “!

Вечерњи лист (МИА)