ВЕЛЕЛЕПНО ИЗДАНИЕ НА КИТЕВСКИ: „Македонски црковно-народен календар“

Неодамна, Марко Китевски ја издаде книгата „Македонски црковно-народен календар“. Таа е природно продолжение на неговата „Македонски празници и празнични обичаи“, со тоа што додека во првата книга беа опфатени поголемите црковно народни празници, во неговата најнова книга се опфатени светците кои нашата црква и македонскиот народ ги чествуваат во секој ден од годината.

Марко КИТЕВСКИ

Неизбежен дел се и обичаите на македонскиот народ по повод празниците и тоа не само денешните, туку и тие низ историјата запишани од нашите великани како Цепенков, Шапкарев и други.

Едно велепено делло на Китевски кое безмалку е задолжитечлна книга за секое македонско семејство. Може да се најде во Матица македонска, но и низ други книжари во Македонија. ВО продлжение, ви пренесуваме дел до Предговорот на книгата:

ПРЕДГОВОР
Во животот на македонскиот човек посебно значајно место имаат празниците, најразличните празнувања што се присутни во текот на целата година. Во почетокот на Стариот завет од Светото писмо се вели дека откако Бог во текот на шесте дена направил сè, го направил видливиот материјален свет, ја создал светлината и ја одделил од темнината, го создал небесниот свод и небесните светила: Сонцето, Месечината и ѕвездите, ги создал животните, а потоа и човекот, седмиот ден го определил за одмор.

„И ги заврши Бог до седмиот ден делата свои, што ги направи и си отпочина во седмиот ден од сите дела свои што ги создаде. И го благослови Бог седмиот ден и го освети, зашто во тој ден си отпочина од сите дела Свои што ги направи и создаде“.
Ова останало до ден денешен, по секоја завршена работа да има одмор што можеме да го наречеме и празнување.
Нашиот народ со посебна возбуда, но и со многу обичаи, го празнува раѓањето на новиот член на семејството, потоа неговото крштевање, празнува и разни други моменти од животот на човекот: родендени, имендени, со многу верувања, обичаи и песни го празнува стапувањето во брак (свадбата), потоа празнува најразлични празници: црковни, на-
родни, државни, училишни итн., од локално и пошироко значење. Сите тие се проследени со обичаи, песни, благослови и сл. што празникот го издигнуваат над секојдневието и го прават привлечен и со задоволство очекуван ден.

Македонскиот народ празнува многу празници. Но, поинаку се празнуваат црковните празници како што се Божик, Водици, Велигден, Мала и Голема Богородица, поинаку Ѓурѓовден, Василица, Иванден, а уште поинаку Еремија, Летник и други, кои се повеќе народни отколку црковни празници, иако оваа поделба, е, се разбира, само условна. Да речеме при празнувањето на Ѓурѓовден или Василица иако празниците се поврзани со имињата на значајни светители од христијанската вера, како
што се Св. Георгиј или Св. Василиј, иако се изведуваат и некои црковни обреди, поголемиот број од обичаите што народот ги изведува останале со мноштво претхристијански или покрај христијанските попримиле и поголем број битови обележја. Такви се: берењето на билките, крмењето на стоката, нишањето на нишалки на Ѓурѓовден или активностите на василичарите (бабари, џамалари, ешкари и сл.), потоа прогнозирањето на среќата и други обичаи поврзани со Василица.

На празникот Еремија, пак, иако е поврзан со името на светиот пророк од Стариот завет, се изведуват чисто пагански обичаи како што е бркањето на змии, гуштери и други влекачи, а на Летник, обичаите се насочени кон пречекувањето на птиците преселници: ластовиците, штрковите, кукавицата, пупунецот и др. Од овие празници, пак, поинаку се празнуваат државните празници, училишните, имендените, родендените и сл.
Освен споменатите има и т.н. еснафски празници. Секој занает (еснаф) си имал свој светец-покровител во чија чест секоја година, на одреден ден, се одржувале разни свечености. За таа цел се одело во црквата каде што се одржувале служби, се споменувале имињата на живите и умрените членови на еснафот, се пееле пченица, свеќи, лепчиња, се организирале богати гозби, се одело по визита и сл. Марко Цепенков кој оставил богати записи на македонски народни умотворби, обичаи, веру-
вања и др. и кој самиот едно време бил во терзискиот еснаф, а потоа во чоаџискиот, оставил богати записи и за еснафите во Прилеп и за нивните празнувања.

Чоаџиите го празнувале денот на Свети Наум Охридски, а во старо време уште еден месец пред празникот, од манастирот што го носи името на светецот кај Охрид, праќале риби летници за членовите на тој еснаф што значело и покана, на празникот да дојдат на поклонение во манастирот.

М. Цепенков уште запишал дека во Прилеп воденичарскиот еснаф го имал за свој покровител Свети Никола и го празнувале празникот Св. Никола-зимен, 6 декември. Ова е веројатно поврзано со фактот што дејноста на воденичарите зависи од водата, а свети Никола е господар на морињата и на водите воопшто, па го празнувале и морепловците, а и воденичарите својата дејност ја поврзувале со него. Бочварскиот еснаф го празнувал Преображение (6 август), а од обичаите што се поврзани со
овој ден познато е дека во црквата се пеат, односно се осветуваат плодовите, пред сè грозјето, како благодарност кон Бога за дадениот род и за прв пат таа година се јаде (се зајадува) од тие плодови.

Касапскиот еснаф го празнувал Свети Јован Сечиглав, градинарскиот Свети Трифун, терзиите го празнувале Петровден, базриѓаните (трговците) Свети Константин и Елена, брашнарите Свети Кирил и Методиј итн.

Според записите на нашите собирачи на фолклорни и етнографски материјали во минатото еснафските празници кај нас се празнувале многу свечено. На тој ден еснафските здруженија доделувале признанија на успешни свои членови, унапредување во професијата, на пр. чираците се унапредувале во калфи, а калфите во калфабашии, односно во мајстори.

Цепенков запишал дека во Прилеп еснафските празнувања се правеле во манастирот Трескавец и траеле по една недела. Притоа не се правеле делби по никакви основи. Македонците и Турците празнувале заедно. Турците сметале дека христијаните им биле оставени „тари-амамнет“ од пророкот и дека им биле „топрак-кардаши“ (земни браќа), та затоа ги
сакале и им подавале рака за помош. Цепенков вели дека тоа братољубие меѓу Турците и Македонците постепено исчезнало и дека не останале никакви еснафски односи.

И Кузман Шапкарев пишува дека еден или два дена пред Велигден, секое христијанско семејство праќало кај пријателите Турци дар: еден колак, со неколку (10-15) црвени јајца, кои Турците ги сметаат за голема чест, а непраќањето таков дар за провокација. Тој што го носел дарот бил наградуван со неколку пари.

И Христо Поп Антов во своите спомени пишува за празнувањето на Велигден во Тиквешијата и праќањето подароци од страна на Македонците до Турците. „Уште на Велика сабота на познати Турци им носеа црвени јајца и парамак (кози-
нак). Тоа многу ги радуваше. Велигденскиот подарок беше голема радост за Турците, што им се забележуваше од очите, вели Поп Антов. Подароците обично ги носеа деца. Се завиткуваа во крпа, која одеше заедно со подарокот. Децата што ги носеа, исто така, добиваа голем бакшиш: пари или грош.“

Х. П. Антов смета дека односите меѓу христијанското и муслиманското население биле добри до Руско-турската војна, а потоа станале затегнати.
Во минатото, се случувало кога некое семејство ќе го снајдела несреќа, или кога некоја несакана состојба ќе го следела подолго време (болест, немање деца, помор на добитокот и сл.) му се заветувале на друг светец и ако несреќата престанела го празнувале и неговиот ден.
Нашиот народ, од минатото, наследил многу празници што се во врска со христијанската вера. Меѓу нив се оние поврзани со позначајните настани од животот на Исус Христос, но и по неговото распетие и воскресение, познати како Господови празници, потоа тие поврзани со животот на неговата мајка, познати како Богородичини празници, потоа има голем број празници поврзани со имињата на разни светители, апостоли, маченици, пророци, ангели, врачи итн.
Празнувањето на некој празник (ден) започнува вечерта спроти празникот и трае до вечерта следниот ден, што значи од зајдисонце до зајдисонце. И во Библијата читаме: „И виде Бог дека светлината е добра; и ја оддели Бог светлината од темнината. И светлината Бог ја нарече ден, а темнината ја нарече ноќ. И би вечер и би утро ‒ ден први“.

Црковниот календар или црковната година се исполнети со празници. „Во врзувањето на извесни спомени за одделни денови на неделата и годината христијанската црква, по можност, се држела за извесен ред и принцип, со желба настаните што се празнуваат во текот на годината меѓусебно да бидат во логична врска, и одделни настани да се постават во оној ден или во она време кога се случиле“. Тоа значи дека, воспоставувањето на празничниот календар е од многу одамна. „Основата
на христијанската црковна година е поставена уште во апостолски времиња и е изградена врз основа на старозаветната сабота и старозаветните празници. Христијанската црковна година израснала врз еврејскиот календар“.

Дека старозаветните празници во тоа време им значеле на христијаните и дека тие во прво време сè уште ги празнувале сведочи и примерот со светиот апостол Павле кој ги прекинувал мисиите во Мала Азија, Грција и Македонија и се враќал да ги празнува еврејските празници кога за тоа ќе дојдело времето. Но подоцна христијаните сè повеќе се оддалечувале од еврејските празници. Пример за тоа е пак истиот тој Свети Апостол Павле кој подоцна проповедал целосна слобода на христијаните во однос на празнувањето на еврејските празници. Тоа, пак, од друга страна значи дека христијаните напуштајќи го стариот еврејски календар започнале да си создаваат свој календар. Набргу потоа христијанските
празници почнале да се развиваат, односно да се намножуваат. Костурот на овие празнувања го правеле Господовите празници, што значи, празниците поврзани со одделни моменти од животот на Исус Христос на земјата, но и на одделни негови јавувања по воскресението. Подоцна, кон овие празници биле додадени и други, поврзани со настани од значење
за светата црква или со личности што живееле подоцна, а имале заслуги за развој на христијанството како што се светители, маченици, личности прогласени за рамноапостолни итн. До петтиот век сите празници се празнувале подеднакво, подоцна Господовите празници се одделиле со посвечено празнување.
Светата христијанска црква празниците ги дели на неколку групи, на празници за славаење, потоа празници за покајание и на празници за покојните предци. Во првата група спаѓаат празниците поврзани со Исус Христос и неговата мајка како и со многуте апостоли и други светители.
Во оваа група спаѓа и неделата како ден за одмор и потсетување на Бога. Исто така, во текот на годината има и денови одредени за каење и пост што е поврзано со верувањето дека на тој начин душите се чистат од гревовите. Бидејќи ниеден човек не е безгрешен овие денови се неопходни за ослободување од тој товар. И најпосле, има и денови на кои луѓето се
сеќаваат на своите покојни предци и современици, роднини и пријатели.
Особено за тоа се одредени трите големи задушници: пред Прочка, пред Духовден и пред Митровден. Овие задушници секогаш се во саботата пред споменатите празници.
Во врска со празниците треба да се спомене и тоа дека свечената атмосфера се чувствува по неколку дена пред и по празникот. Поради тоа во календарот постојат денови на претпразненство, попразненство и одание. Во деновите на претпразненството и службите во црквата се усогласени и песните што се пеат се во функција на најавување на праз-
никот што следува. Целта е верниците да се подготват за достојно празнување на празникот. Големите празници имаат еден ден претпразненство, Богојавление има четири дена, а Божик пет дена.

Празничната атмосфера продолжува и по празникот и тие денови се нарекуваат попразненство, кога и во црквата се изведуваат некои црковни обреди, се пеат песни и молитви во таа насока. И бројот на деновите од попразненството, исто
така, е различен во зависност од празникот, по Божик шест дена, по Богојавление осум итн.

Попразненството завршува со одание, (последниот ден), кога и службите во црквата се посвечени. По Велигден нема попраз-
ненство, а пред Духовден нема претпразненство, затоа што таа свечена атмосфера се чувствува од Велигден до Духовден.
Според датумите кога се одржуваат, празниците се делат и на подвижни и неподвижни, односно на постојани и непостојани…

…Денес, како и во минатото, секое семејство си има еден домашен светец кој го почитува како заштитник. Во негова чест се прават гозби, се месат обредни лебови, се канат гости, но доаѓаат и неканети. Сите тие обилно се гоштеваат. Во минатото, на овие денови од храната им испраќале и на затворениците, а им давале и на бедните. А смислата на овие празнувања, според верувањето, е да му се угоди на светецот покровител, што значи на богот заштитник, но и да им се најде, како што се вели, на
умрените на тој свет, што значи на мртвите предци. Тоа е т.н. давање задуша на овие празници…