Иконата е богословие искажано со четки и бои. Православната икона е особен вид самоизразување и самооткривање на Црквата, духовно поле во физичкото пространство, каде што се среќаваат радиусите на догматиката, мистиката, сотериологијата и естетиката (имајќи ја предвид убавината како аспект на Божеството). Завзема улога на мистичен посредник помеѓу земскиот и небесниот свет и го отсекува нашето сетилно восприемање на духовната реалност. Главната теза за почитувањето на иконата: „Честа што му се дава на ликот преминува на Прототипот“.

Седмиот Вселенски Собор го формулирал учењето на Црквата за почитувањето на иконите на следниов начин: „…Колку почесто, со помош на иконите, тие (сликите) стануваат предмет на нашето размислување, толку повеќе оние што ги гледаат овие икони се поттикнуваат да се сетат на самите прототипови и да стекнат поголема љубов кон нив. Да ги почитуваме со бакнежи и благоговејно обожавање, не со вистинско обожавање на Бога според нашата вера, што се должи на едната Божествена природа, туку со почитување, темјан и палење свеќи, зашто честа што му се дава на ликот преминува на прототипот.“

Божествената благодат што дејствува кај оние што се прикажани на иконите е вклучена и во нивните икони, поради што се однесуваме кон овие слики со толку благоговество и почит.

За да се доближиме до разбирањето на иконите, мора да ги видиме низ очите на верник, за кого Бог е несомнена реалност и покрај целата негова неразбирливост и недостапност.

За претходните генерации, генерациите пред комунизмот, родени и живеени во православна средина, јазикот на иконата бил доста достапен, бидејќи овој јазик е разбирлив само за луѓе кои го познаваат Светото писмо, редот на богослужба и учествуваат во Светите Тајни. За современиот човек, особено оној кој неодамна дошол во Црквата, ова е многу потешко да се постигне.

Тешкотијата лежи во фактот дека на почетокот од XVIII век, канонската икона е заменета со икони од таканаречениот „академски“ стил – во суштина, слики на религиозни теми. Овој стил на иконопис се карактеризира со отворено восхитување од убавината на формите, нагласена декоративност и раскош на иконописната табла.

И, во овој случај, легитимно е да се постави прашањето: што е икона, а што слика? Дали духовното преродување е можно од размислување за слика или може да биде само последица на молитвено стоење пред икона?

Кои се разликите и сличностите на иконата и сликата и како да ги распознаваме?

На овие прашања најјасно може да се одговори со помош на компаративна анализа на икона и слика – слика, во која треба да се истакнат главните надворешни – стилски и внатрешни – теолошки разлики. Иконата, како и сликата, е предмет на човековата уметничка креативност. Како и сликањето слика, сликањето икона бара употреба на одредени уметнички методи и техники, уметничка вештина.

Суштината е една од главните разлики помеѓу иконата и сликата. Прво, треба да се напомене дека иконата претставува посебна сфера на човековото постоење – духовна и религиозна, има посебни функции, посебна намена. Иконата е богословие во слика. Таа е сликовит приказ, односно изобразување на Света Троица, Исус Христос, Богородица, Ангелските Сили, светците и светите настани, насликана во согласност со црковните иконографски канони и осветена според црковниот обред.

Сликата може да го прикаже и реалниот и фиктивниот, имагинарен свет. Иконата е само реална, но за разлика од сликата, таа го прикажува не од гледна точка на сликарот, туку врз основа на Откровението Божјо.

Сликата (под сликање треба да подразбираме не само дела од секуларна природа, туку и слики на религиозни теми) е уметничка слика создадена од креативната имагинација на уметникот и е форма на пренесување на сопствениот поглед на светот. Светскиот поглед, пак, зависи од објективни причини: историската ситуација, политичкиот систем, видот и карактерот на личноста на уметникот, неговиот начин на живот. Сите извонредни уметници се во можност да почувствуваат што ги возбудува нивните современици и, прекршувајќи го општествениот нерв на ерата преку себе, оставаат концентрирана уметничка слика од своето време на платното.

Иконата е откровение на Бога, изразено на јазикот на линиите и боите, кое им се дава и на целата Црква и на поединецот. Светскиот поглед на иконописецот е светоглед на Црквата. Иконата е надвор од времето, таа е одраз на друго битие во нашиот свет. Претставувајќи го дури и земниот, видлив, сетилен свет, иконата го открива како што се гледа од страната на светците: како предмет на Божјото Создавање и Грижа; како арена на духовна борба помеѓу силите на Доброто и злото. Во исто време, иконите ни го претставуваат и небесниот свет и земниот свет.

Дури и ако зборуваме за религиозни слики, кои можат да прикажуваат идеи својствени за православната иконографија, овие слики, бидејќи се независни од барањата на црковните канони, го носат печатот на индивидуализмот на нивните автори, трага од приватен, субјективен поглед на светот и грешките, фантазиите и соништата на авторот поврзани со оваа посебност (во овој поглед, разликата помеѓу иконите и сликите може да се спореди со разликата што може да се проследи помеѓу црковната и вонцрковната религиозна и филозофска литература).

Целта на иконата е да го промовира единството на човекот и Бога. Се разбира, до одреден степен сликата може да служи и за оваа цел, на пример, со тоа што има корисен ефект врз естетското, па дури и религиозното чувство и со тоа промовира морална трансформација на поединецот. Сепак, ова не важи за сите примери на сликовна уметност. Доста често, сликите, дури и оние што припаѓаат на сферата на високата креативност, кај човекот ги будат оние чувства со кои концептот на христијанска доблест и чистота е целосно некомпатибилен.

Сликата е средство за комуникација со авторот, со неговите идеи и искуства, кои можат да бидат чисто индивидуални или да изразуваат карактеристични општествени расположенија. Иконата е средство за комуникација со Бога и Неговите светци.

За разлика од сликите, кои ја прикажуваат реалноста со различен степен на конкретност, иконата е длабоко симболична; згора на тоа, како по правило, овие симболи се разбирливи и достапни за сите внимателни, образовани верници. Сликите на симболичните слики честопати се разбирливи само за нивните автори.

Секоја икона е длабоко симболична. „Наједноставниот начин“, вели митрополитот Сурожски Антониј, „би бил да се објасни значењето на симболот на следниов начин: ако му покажеме на човекот одраз на небото во вода, неговиот прв потег нема да биде да погледне во ова езеро, туку да се сврти од него и да погледне нагоре. Ова е принципот на симболот: се покажува нешто што може да се сфати со сетилата за да се укаже на она што може да се знае само во самите длабочини на човекот и со најдлабока перцепција“.

Во иконата која е длабоко симболична, сите карактеристични одлики на иконографското лице, прикажувањето на гестовите и положбата на фигурата имаат духовно значење. На пример, високото чело значи духовна мудрост и длабока мисла, големите очи – проникнување во Божествените мистерии, тенки усни – аскетизам, издолжени прсти – духовна благородност и чистота на делата, навалување на главата – внимание во срцето кон гласот Божји, кревање на рацете – молитва, малку наведната фигура – смирение и послушност кон волјата Божја.

Евгениј Николаевич Трубецкој пишува: „Иконата не е портрет, туку прототип на идното храмско човештво. И, бидејќи сè уште не го гледаме ова човештво кај денешните грешни луѓе, туку само претпоставуваме, иконата може да послужи само како симболична слика за неа. Што значи истенчената телесност во оваа слика? Ова е остро изразено негирање на самиот тој биологизам што ја воздигнува заситеноста на телото до највисоката и безусловна заповед… Ослабените лица на светците на иконите го контрастираат ова… царство на самодоволна и добро нахранета плот не само со „рафинирани чувства“, туку пред сè со нова норма на животни односи. Ова е царството што месото и крвта не го наследуваат.“

Конечно, иконата служи како прозорец кон небесниот свет. Гледајќи со почит кон ликот на Бога или Неговиот светец, обележан на иконата, христијанинот духовно се воздигнува до самиот Прототип; молејќи се пред лицето на прикажаниот, тој навистина се поврзува со прикажаниот Себеси, Бога или Неговиот светец; и Бог, или Неговиот светец, навистина ја слуша молитвата, навистина одговара на барањето на оној што се моли (до степен на вера и до степен на соодветност).

Сликата нема такво значење и цел. Покрај тоа, лажната сликовна слика на Бога придонесува за формирање лажен впечаток за Него кај лековерниот гледач, што може да доведе до создавање на некаков имагинарен идол во душата.

Честопати се запрашуваме: Која е разликата помеѓу икона и идол? 

Потоа Бог рече: „Да создадеме човек според Нашиот образ, според Нашето подобие како што сме Ние, кој ќе биде господар над морските риби, над небеските птици, и над добитокот – над целата земја и над сите гадинки што лазат по земјата!“ И Бог го создаде човекот според образот Свој, според образот Божји го создаде; машко и женско ги создаде. (1. Мој. 1, 26-27). Љубовта на Создателот кон луѓето се прелеа и им даде слобода да се наречат синови и ќерки Божји. Тоа е призивот на Создателот до секој човек, да се обожи и да се нарече чедо божјо. На Бога не Му требаат робови кои ќе ги исполнуваат Неговите заповеди поради страв од казна, не Му требаат слуги кои ќе работат за Него заради плата, туку Му требаат синови и ќерки, кои ќе Го љубат со сето свое срце, и со сета своја душа, и со сиот свој разум. Слободата на одлучување, која ја подари Создателот на луѓето е призивот кон обожувањето, кон посинувањето.  И така устроил Бог во човековото срце да се одигрува целата битка помеѓу Создателот на сѐ и Неговиот опонент – таткото на лагата, кој од друга страна сака да ги намами луѓето со својата слободна волја да се откажат од Создателот и да станат робови на царството на темнината. Таму во човековото срцет, на посебно место е поставен олтарот на Божествениот престол. Човекот со својата слободна волја одлучува и може да постави на Божествниот престол во неговото срце сѐ, без разлика дали тоа е тотем, слика, природна појава, животно, статус, материјални добра, друг човек, роднина, духовник, светител, ангел… И тоа го поставува со љубов, му служи со љубов и тоа е тоа што го обожува. Човекот треба единствено да го љуби и обожува Бога, односно Света Троица треба единствено да седи на Божествениот престол во човековото срце, додека сѐ друго треба да се љуби преку Создателот. Затоа и првата заповед е „Возљуби Го Господа, својот Бог, со сето свое срце, и со сета своја душа, и со сиот свој разум; тоа е прва и најголема заповед; а втората е слична на неа: Возљуби го својот ближен како себе си“ (Матеј 22: 37-39). Значи прво треба да ја исполнитме првата заповед, да го возљубиме Бога, а потоа  преку неа и втората, да ги љубиме сите луѓе и созданија.

Првично, човекот не бил неверник. Пред Падот, првите луѓе живо го чувствувале присуството на Бога, биле во комуникација со Него. Овие односи биле уништени како резултат на дрско злосторство. На почетокот, познавањето на Вистинскиот Бог, Творецот, се ширело меѓу потомците како духовен аманет, од татковци и мајки до деца. Постепено, вистинското знаење за Бога било заменето со лажно знаење и било обраснато со митови и легенди.

На крајот, меѓу народите почнуваат да се шират перверзни верувања во локалните богови. Стремејќи се да имаат при рака опипливи слики од фиктивни божества, луѓето почнуваат да создаваат идоли за себе. Честопати, самите идоли биле „обдарени“ со натприродни, божествени својства. Затоа, идолите се појавуваат како резултат на незнаењето за Бога, како еден од резултатите на гревот.

За паганите, идолот се обожава како живо, физичко олицетворение на божество. Да се ​​принесе крвава жртва на идол, да се понуди посластица во форма на некое овошје или цвеќе, да се удоволи со некоја постапка која се „коси“ со божествените повелби за љубовта кон Бога и ближниот, буквално значи „да се нахрани, да се смири божеството“. Паганската свест го перцепира човечкиот идол како визуелизирано божество кое се материјализира во дрво, метал, мермер или кој било друг материјал од кој е направен идолот, или многу често се обожуваат божјите созданија. Затоа отпаднатите ангели на темнината,  послушниците на таткото на лагата им даваат на идолите симулација на надприродни моќи. Иако самите идоли не поседуваат никаква натприродна моќ, нивното обожавање може да биде придружено со манифестации на неземски сили. Зошто?  Идолопоклонството му угодува на ѓаволот; со почитување на идолите, луѓето влегуваат во комуникација со демоните (1 Кор. 10:19-20).

Светите икони, за разлика од идолите, не претставуваат обожено суштество, ниту имагинарни лажни богови. Тие претставуваат слики на воплотениот Еден и Вистински Бог, како и слики на Неговите светци, слики на видливиот и невидливиот свет, важни настани од минатото, сегашноста, иднината.

За разлика од идолопоклониците кои веруваат во моќта на своите идоли, христијаните, кога ги почитуваат иконите и се молат пред нив, не мислат дека нивните молитви се упатени кон дрво и бои. Богоугодно е православните христијани да ги третираат иконите како свети реликви, што значи дека го олеснува единството со Господ, добрите ангели и праведните луѓе, но не да ги обдаруваат со божествени квалитети.

Праксата на почитување на светите икони му е угодна на Бога. Една од првите префигуративни слики на Христос е создадена по Божја наредба уште во времето на Стариот завет. Говорот е за бакарната змија: „И Господ му рече на Мојсеј: „Направи си бакарна змија и постави ја на знаме; и ако змијата касне некого, ако оној што е каснат погледне во неа, ќе живее“ (Броеви 21:8). Бакарната змија го претсликала Христос, воскреснат на крстот, умрен и воскреснат, во Кого, гледајќи христијаните со вера се избавуваат од силата на ѓаволот и гревот.

Идолите се немоќни. Преку молитвите на вистинските верници кои се молат пред иконите, Бог дава благодат. Иконата му помага на верникот да се воздигне во духот кон прототипот чиј лик е претставен на неа. Затоа, гледајќи во слика, христијанинот влегува во комуникација не со сликата, туку со прикажаниот светец. И покрај фактот дека оној што се моли стои пред сликата, неговата молитва навистина, а не имагинарно, ја слуша самиот прототип. Во овој поглед, иконата често се означува како прозорец кон небесниот свет.

Обожавањето на идолите го расипува моралот на луѓето. Смирената и покајничка молитва пред иконите придонесува за искачување по скалата на духовното совршенство.

Митрополит Питирим (Нечаев) вели: „Иконата не е предмет на обожување, таа е само видлив знак на присуството на Бога и светците, „контактен“ објект. Идолот, за разлика од иконата, е нешто што го заменува самиот предмет на обожување.“

(Продолжува)

За МИА пишува монахиња Ана Паноска, 

Преспанско-пелагониска православна епархија, МПЦ-ОА