Од богатата духовна ризница на свети Нектариј Егински би имале многу скапоцени бисери да им ги подариме на благочестивите читатели. Неговото православно богословие, неговото духовно искуство, душевно-корисните учења и подвижничките упатства, сето тоа е изобилно присутно во неговите чудесни дела, кои ги напишал следејќи ги Светите Отци на Православната Црква во сè.

Но, во неговите дела има нешто ново, што на денешниот православен читател ќе му биде корисно и неопходно да го знае, па овде само ќе го споменеме. Ова е мислењето и оценката на свети Нектариј, како современ отец на Црквата и како црковен историчар (затоа што бил и учен богослов) за тоа кои биле причините за расколот во Црквата, т.е. причините за одвојувањето на западната латинска црква од православната источна црква.

Светецот опширно пишува за ова во својата книга „Историско проучување на причините за расцепот“ (која е отпечатена во Атина во два тома, 1911-1912).

Свети Нектариј, главната причина за расцепот, односно одвојувањето на западното христијанство од источното христијанство, ја гледа во гордата и моќнољубива желба на римскиот папа за моќ и доминација над Црквата Божја. Ниту еден од апостолите немал таква власт, како што тврди Папата за себе над целата Црква, дури ни самиот свети апостол Петар, на кого папите залудно се повикуваат. „Затоа што ако својствата и авторитетот на апостол Петар, пишува св. Нектариј, доколку тоа го бара Римската црква, тогаш духот на Евангелието би бил неразбирлив и многу проблематичен, бидејќи во тој случај би дошло до конфузија на поимите и судир на принципи: од една страна, принципот за еднаквост (на сите апостоли) би било несфатлив, точка на ароганција и владеење на едниот над другиот“. Сепак, додава светецот понатаму, Единството на Црквата не се засновало на една личност која е над апостолите, туку било и е во едната Личност на нашиот Спасител Исус Христос, Кој е Глава на Црквата, и во еден Свет Дух, во една вера и надеж и љубов и служење на Бога“ (книга I, стр. 68-69).

– „Единството на Црквата се состои во единството на нејзините екстремитети (членови) со Господ. Сите што поверуваа во Христа преку апостолите се соединија со Господ Исус и беа осветени со вистината на Бога Отецот“ (Јн. 17, 17-22). Затоа во своите посланија, апостол Павле „често пишува за единството на Црквата, за поглаварот на Црквата, за хиерархијата на Црквата, но никаде не го спомнува апостол Петар како поврзувачка алка на тоа единство на Црквата“ (книга I, 70.73).

– „Соединувачката врска на сите верници во Црквата и сите помесни Цркви меѓу себе, пишува понатаму Свети Нектариј, е светата и мистериозна врска и соединување на сите верници во Христа, преку нивната заедничка вера, надеж и љубов кон Христос, и преку заедничка хиерархија и заедничко богослужение“. Ова единство се пројавуваше и се манифестира во заедничкото служење на светата Литургија и причестување, и во други заеднички свети Тајни и свети божествени богослужби, врз основа на исповедањето на една иста Права славна вера, како и во заедничките Свети собори на Црквата. Затоа Црквата никогаш не признала ниту една друга власт над нејзините свети Месни и Вселенски собори (книга I, стр. 48-51 и 84-85). „Вселенските собори“, пишува понатаму Свети Нектариј, „се најкарактеристично обележје на уредувањето и организацијата на Црквата и духот што владее во Црквата и тие се израз на еднаква чест и еднаква вредност и важност на сите помесни Цркви. И уште: тие се најјасното сведоштво на целата Црква за непогрешливоста, кое го има само во Едната, Света, Соборна и Апостолска Црква (а не кај Папата)“ (книга I, стр. 93-94). Како добар познавач на историјата на Црквата, свети Нектариј знае дека римските епископи многупати низ историјата правеле грешки во однос на верата и моралот, а некои од нив беа осудени и анатемизирани од Вселенскиот и Помесниот собор на целата Црква (како, на пример, папата Хонориј, кој беше осуден од Шестиот и Седмиот Вселенски собор) (книга I, стр. 159-172).

Затоа светителот вели: „Што и да кажат приврзаниците на папската непогрешливост, за да ја задоволат својата страст, во историјата јасно се гледа дека одредени папи се покажале како погрешни во верата, па дури и предавници на вистинската вера“. книга I, 173). Свети Нектариј понатаму наведува дека римските епископи го засновале својот претенциозен и горд авторитет над Црквата низ историјата на лажни документи и декрети, кои латинските теолози, па дури и самите папи ги фалсификувале и на тој начин ги измамиле другите.

Станува збор за лажни документи, таканаречениот „Константинов дар“, „Псевдоизидоровите декреталии“ и „Гратиновите декрети“, сите од подоцнежните времиња (од 8-9 и 12 век). – „Кој не знае, пишува Светиот, дека тоа биле причините за расколот? Со тоа единството веќе внатрешно беше скршено, моралната врска беше прекината, бездната на расцепот веќе беше отворена и голема дистанца веќе ја одвојуваше Западната, поточно Римската црква од Источната, односно од Едната Света и Апостолска Црква. Папите така станаа римски императори, а Римската црква – црква над црквите, а римскиот епископ – епископ на целиот свет! Папата стана Божји човек!, бидејќи по божествено и човечко право владее со две сили: божествена сила (т.е. моќ) што му доаѓа од наследството на Петар и човечка сила (моќ) што му доаѓа од подароци и привилегии до него од царот“! (книга I, 199-200).

Но, несреќата била, додава светителот, што сето тоа се засновало на лаги и невистини, на фалсификати (книга II, стр. 92). Оттука, светителот со право заклучува: „Главната причина за расколот, односно раздвојувањето на Латинската црква е прашањето на папското првенство“ (книга II, 8). Затоа што папскиот примат на моќ „го извртува духот на Евангелието и ги негира основните начела на Евангелието“. Сите други причини за отцепување, дури и догматските, иако се важни, всушност и тие произлегоа од оваа прва причина“ (книга I, 69).

На крајот, еве што вели свети Нектариј Егински за теоријата на Римската црква за папата и папската надмоќ и непогрешливост: „Според таа (римокатоличка) теорија, нашиот Господ Исус Христос, вознесувајќи се на небото, ја остави Својата Црква на апостол Петар, а Петар им ја оставил на своите наследници – папите. Оттогаш Христос од престолот на Неговата слава само ја надгледува Својата света Црква и тие секогаш добро управуваат со неа, затоа Христос со своето лично учество не се меша на кој било начин во управувањето со Црквата, бидејќи тоа би било спротивно на Неговата божествена мудрост. Но, оваа и таква римска теорија ми се чини дека не се разликува од онаа филозофска теорија која го прифаќа создавањето на светот, но не го препознава Божјото размислување за светот, бидејќи според таа теорија Промислата би ја намалила големината на Божјата мудрост затоа што тоа размислување би посведочило дека законите на природата (дадени од Бог при создавањето) не се совршени! Божествената личност на римските папи, нивната непогрешливост и учењето дека единството на Црквата е во личноста на Папата, а не во Личноста Христова, како што учи Источната православна црква, произлегуваат од ова и тоа е папска деистичка теорија. Од таа и таква теорија, Римската црква се смета за единствена Христова црква и поради тоа се осудени сите православни цркви што не го признаваат приматот на папата и неговата непогрешливост, а црквата од антички Рим како единствена црква на првородените“! (книга II, стр. 8). Од оваа и оваа римска теорија произлезе целото страшно насилство, насилното соединување на невините православни христијани низ вековите од страна на Римската црква.

За православната црква вели св. Нектериј, „центарот на единството и камен-темелникот на Црквата и Глава на Црквата е Господ Исус Христос Распнат заради нас“. Тој е единствениот Поглавар на Црквата, секој друг треба да се отфрли“, како што рече и свети Григориј Богослов. Затоа свети Нектариј на крајот додава: „Господ нека биде судија меѓу нас и нив“ (книга II, 224).