Во неколку продолженија Денешен ќе објави делови од докторската дисертација на проф. д-р Ранко Младеноски со наслов „Ликот на Александар Македонски како интерактивен код на културите во македонската книжевност“, која е адаптирана во книга издадена од Македоника литера со наслов „Александар Македонски во македонската книжевност“.

Македонската античка култура

Иако научните сознанија за античката македонска култура се штури и нецелосни, особено во однос на писмените траги, сепак има сосема солидни аргументи коишто сведочат за постоењето на автентична и автохтона македонска античка култура на балканските простори. Постоењето на таквите аргументи го илустрира Христо Андоновски: „Во тринаесеттиот том, издание на американскиот Универзитет ’Џон Хопкинс‘, посветен на археолошките наоди во македонскиот град Олинт на Халкидискиот Полу­ос­тров, се зборува за создавање автохтона македонска култура со фри­гис­ко и тракиско влијание, многу порано од контактите што ги создала маке­дон­ската со микенската култура, што датираат од петтиот век од ст. ера наваму. Наодите од Олинт, подоцна и од други македонски локалитети, како што беше македонскиот гроб близу до Вергина и други предмети: кера­­мички вазни, ќупови, разни украси и друго, се мошне блиски со умет­носта на Троја, и на други области и центри во северозападна Анадо­лија, факт што го признава и Хартли во неговата книга ’Праисториска Маке­донија‘“.[1]

Обичаите во античка Македонија недвосмислено ја покажуваат етнич­ката посебност на Македонците. Имено, бројни се обичаите кои се специфични за античкиот македонски народ, а дел од нив се среќаваат и денес во современата македонска култура.

Кај античките Македонци постоел т.н. ритуал на преправање кој бил поврзан со Дионис. Според Проева, овој ритуал имал иницијациски карак­тер, односно „ова ритуално криење и преправање, т.е. полова травестија, било во врска со минувањето од детство во зрелост, односно прераснување на сè уште полово неоформеното дете во суштество со определен пол“.[2] Во изворите се споменува и македонскиот свадбен обичај на сечење (од­нос­но кршење) на лебот (погачата) на свадбата на Александар со Роксана, а тој обичај на кршење на погачата и каснување од неа се задржал и до денес. Кај Куртиј Руф читаме: „Кралот, обземен од љубовен жар, запо­ведал да донесат леб (кај Македонците ова било најсвет залог за брак) што пресечен со меч обајцата го бакнале“.[3]

Лебот и житото, како што нагласува Проева, „имале голема улога кај Македонците – на пример, границите на новите градови се обележувале со брашно. Така, при втемелувањето на Александрија во Египет, тлоцртот на градот, кој имал облик на хламида, бил исцртан со брашно од јачмен“.[4]

Покрај овие, постоеле и многу други обичаи кај античките Македонци. Александар Донски наведува неколку од тие обичаи: „Како автентични древно-македонски обичаи се споменуваат: кршењето погача за време на свадбените ритуали, одделното седење на мажите и жените за време на веселбите, стрижењето на косата за време на жалост или несреќа, специ­ч­ниот начин за избор на кралеви, специфичниот начин на судење, специ­фич­ниот начин на погребување и многу други“.[5] Исто така, античките Македонци имале обичај да го пијат виното чисто (акратос), односно тие не го мешале со вода.[6] Ова прашање го разработува и Донски кој вели: „Познатата американска историчарка д-р Синдија Сиднор Словиковски, потенцира дека пиењето на немешано вино од страна на Македонците бил македонски обичај, што го немало кај старите Грци. Во врска со ова таа пишува: Македонците… развиле и сопствени обичаи, какви што биле: носе­њето на каусија (посебен вид шапка со широк обод, з.м.), пиење на виното акратос, немешано, политичката монархија и институцијата на полигамија“.[7] Еден специфичен обичај во античка Македонија е тоа што сите Македонци, па дури и родилките, секогаш се миеле и се бањале со ладна вода.

Кај античките Македонци се среќава и прославувањето на празници. Празникот наречен „перитии“ се славел во четвртиот македонски месец што соодветствува на јануари. Исто така, Македонците го славеле и праз­ни­кот „ксандики“ (или „ксантика“) „кога се спроведувало прочистување на македонската коњица, та оттаму би можело да се насети дека зад името Ксандос се крие македонскиот бог – заштитник на војската“.[8] Покрај овие, засведочен е и празникот „хетајридии“ кога македонските кралеви принесувале жртви.[9]

Нема гозба во лежечка положба ако не уловил диво животно во мрежа

Во врска со воените обичаи, Проева наведува дека античките Маке­дон­ци не ја одбележувале победата со поставување на трофеј на бојното поле, а кај Македонците познат е обичајот на прочистување на војската со минување меѓу две половини на жртвувано куче. Исто така, кај античките Македонци во голема мера се почитувале војувањето и ловот. И во воју­ва­ње­то и во ловот среќаваме еден иницијациски обред чие објаснување го нао­ѓаме кај Проева: „Аристотел сведочи дека секој Македонец кој немал убиено непријател морал да носи некаков ремен, а ако не успеал да фати диво животно без мрежа, не можел да учествува на гозба во лежечка полож­ба. Овој обичај на докажување со лов во најрано време го означувал минувањето од момчештво во машкост“.[10] Сведоштво за обичајот што го спомнува Аристотел во својата „Политика“ наоѓаме и кај нашиот културен деец од 19 век Ѓорѓија Пулевски во неговата „Славјанско-маќедонска општа историја“. Пулевски пишува: „Заре ни еден МакÏедонец, кој немал убијен макар еден не приÔтелÏ, тики во това време тој никаков чест немал мегÏу макÏедонското населÏеније ем за не достојен се бројел мегÏу старите МакÏедонци“.[11]

Тесно поврзани со војувањето биле и античките македонски ора, однос­­но танци. И овде се повикуваме на солидните истражувања на Прое­ва: „Кај Хесихиј на двапати е запишан еден македонски танц: еднаш како karpea (при што некои стручњаци глосата ја поправаат во karpaia), а друг­пат како kapria или karpia. Позната е и суштината на овој танц: со миме­тич­ка игра, во ритам на свиралка, се прикажувало крадење волови“.[12] Познат е кај Македонците и воениот танц „телесија“ кој бил искористен како пара­ван при убиството на македонскиот крал Александар II, а за ова збо­ру­ва и Борза: „Можеби во пролетта 367 година, Александар (се мисли на Александар II – н.з.) бил убиен за време на фестивал којшто ја вклучувал изведбата на telesias, воен танц“.[13]

Религијата на античките Македонци, исто така, претставува автенти­чен и автохтон систем од верувања. Во наративните извори и во историс­ки­те трудови многу често се споменува податокот за постоењето на специ­фич­ни македонски богови. Куртиј Руф, на пример, пишува: „Зашто кога вујкото на невестата Атал, по долго пиење, рекол дека треба сега да се молат македонските богови од новата невеста да се роди законски наслед­ник на Филипа, Александар, кој и инаку лесно се разгневувал, а тогаш поради навредата станал уште погневен, рекол: ’Злосторнику, зарем ти се чини дека јас сум копиле?‘“.[14] Улрих Вилкен, исто така, зборува за постое­ње на македонски богови: „Александар им приложи жртва на македон­ски­те богови според прадедовскиот ритуал и нареди да се одржи трка со факе­ли и гимнастички натпреварувања“;[15] „Во спомен на неговото доаѓање до Хифас и за благодарност на боговите кои дотогаш победоносно го водеа, како и неговиот прадедо Херакле, кој ги изгради столбовите во далечниот Запад, Александар изгради дванаесет големи како кули олтари на брегот од реката… Всушност, тоа беа дванаесет богови на Македонија на кои им беа подигнати овие олтари“.[16]

Проблемот со дескрипцијата на македонскиот пантеон се состои во тоа што податоците за религијата на античките Македонци најчесто доаѓаат од хеленски извори. Општопозната е онаа постапка на Interpretatio Graeca, односно хеленско толкување од страна на хеленските автори на сè што е туѓо, односно нехеленско, па во тие рамки и на боговите. Овие автори не ги запишувале изворните имиња на туѓите народи, на нивните богови и обичаи, туку ги поврзувале нив со соодветните елементи од својата, однос­но од хеленската култура. Поради тоа, како што потенцира Проева, „и рели­гијата на античките Македонци, како и сите други појави од маке­дон­ската историја и култура, е облечена во хеленско руво“.[17]

Од друга страна, пак, дури и онаа митологија што светот ја познава како „старогрчка митологија“ воопшто не е автентична хеленска, туку е преземена од други народи. Еве како Донски го аргументира тоа: „Херодот и навистина пишува за елементите што Грците ги презеле од туѓите рели­гиозни определби. Тој пишува дека и боговите и нивните имиња Грците ги презеле од Египќаните и долго време ги славеле. Во врска со ова Херодот пишува: Некои од овие богови (со исклучок на Нептун) верувам дека Грците ги презедоа од Пелазгите. За Нептун, пак, тие дознаа од Либијците кои отсекогаш го славеа“.[18] Но, ова не е став само на наши историчари. Истиот податок го наведува, на пример, и Џон Шеј: „Класичните и хелен­ските Грци држеле до тоа дека нивната сопствена религија води потекло од Египет, а Херодот укажал дека скоро сите имиња на божествата биле египетски“.[19] Мартин Бернал, исто така, се повикува на овој цитат од Херо­­дот: „Самите Грци од класичниот и од хеленистичкиот период смета­ле дека нивната религија пристигнала од Египет, а Херодот дури и специ­фично кажал дека имињата на сите богови биле, со еден или два исклу­чо­ци, египетски“.[20]

Свет град на античките Македонци бил Дион

Како и да е, општопознат факт е дека свет град на античките Маке­дон­ци бил Дион. Со оглед на тоа, воопшто не е случајно што македонскиот врховен бог го носи името Дион или Диос. Тоа е, всушност, македонскиот Ѕевс. Ако се земе предвид тоа дека името (Дион или Диос) е изведено од индоевропскиот корен со значење „ден, дневна светлина“, аргументира Проева, претпоставката дека македонскиот врховен бог се викал Дион или Диос станува мошне веродостојна.[21] Покрај ова, и тогаш кога за македон­скиот врховен бог се употребува името Ѕевс, тоа е придружено со епитети коишто упатуваат на неговиот македонски карактер. Тие епитети се Hetai­reios, Hyperberetas, Hyperairetos. Покрај врховниот бог, античките Македонци почитувале и многу други богови и божества. Тоа се, на пример, Атена Алкидемос, Дионис, Артемида Енодија, Котида, Бендида, Ѕејрена (Афро­дита), Големата Мајка Ма, божеството Беди, божеството Дарон, богот Херакле, Хелиј (Сонцето) и многу други. Во продолжение даваме кратки појаснувања за некои од боговите и божествата коишто биле почитувани во античка Македонија:[22] 1. Ѕевс (Зевс), врховен бог. Ѕевс има индоевроп­ско потекло. Колку што е грчки, толку е и македонски;[23] Дион или Диос;[24] 2. Дионис (Бакхус), бог на виното;[25] 3. Херакле (херој, идеал на машката сила, храброст и доблест): „Богот Херакле во голема мера бил славен во Македонија речиси како бог со посебни македонски специфичности. Но, се знае дека тој бил славен и од преостанатите тогашни народи. Д-р Синдија Синдор Словиковски ја потенцира раширеноста на култот кон Херакле кај разни народи, при што пишува дека за овој бог постоеле македонски, грчки и азиски митови“;[26] Херакле бил родоначалник на Македонците и на македонската кралска куќа… Во времето на Александар III, тој бил нарекуван Пропатор, „Прататко“… Херакле во Македонија бил почитуван не како херој, туку како бог;[27] „Згора на ова, според Плутарх, за Еуклеја од некои се мислело дека била ќерка-девица на Херакле (македонскиот мит­ски предок) и Мирто“.[28] 4. Данија, божица на земјата;[29] 5. Гига: маке­дон­ска, домородна Атена,[30] божица заштитничка на уметноста и на веш­ти­ната, божица на војната (кај Римјаните Минерва); 6. Зејрене (Ѕејрена), божица на љубовта и на убавината; македонска Афродита[31] (кај Римја­ни­те Венера); 7. Ксандос (Xandos), македонски бог на војската;[32] 8. Големата Мајка Ма, божица со храм во Edessa (Воден);[33] 9. Дарон, македонско божест­во на кое му се молеле за болните;[34] бог на здравјето; 10. Дракон и Дракајна, македонски пар лечителни божества кои соодветствувале на хелен­ските Асклепиј и Хигиеја.[35]

Томе Бошевски и Аристотел Тентов тврдат дека „античките Македон­ци се нарекуваат деца на Деа, којашто и според современата наука е Божи­ца Мајка кај Македонците“.[36] Врз основа на дешифрирањето на средниот текст на каменот од Розета (Ел-Рашид), Бошевски и Тентов доаѓаат до ваков заклучок: „Согласно истражувањата, во средниот текст можевме да ги прочитаме имињата, најверојатно, на сите богови на античките Маке­дон­ци. За дел од боговите во состојба сме да ги определиме и нивните функции. Најкарактеристично е тоа што речиси сите имиња на боговите се едносложни. Нивните имиња и функции се следниве: Богот Ѕе е врховен бог, бог на летата и на светлината (сонцето); Богот Са е бог на градината и лозјата (садење); Богот Ве е бог на градителите (занаетите); Богот Во е бог на водите; Богот Ви; Богот Де; Богот Хо е бог на војната (хоплити = копјаници); Богот Џо; Богот Ли е бог на шумите (листокапни), на обно­ва­та; Богот ЛЧа е божица на светлосниот зрак; Богот Ка се среќава и кај Сумерите и има змиеста форма; Богот Змија“.[37]

[1] Христо Андоновски, Јужна Македонија од античките до денешните Македонци, цит. дело, стр. 16.

[2] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 132.

[3] Квинт Куртиј Руф, Историја на Александар Македонски, превод Љубинка Басо­това, Патрија, Скопје, 1998, стр. 338.

[4] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 135.

[5] Александар Донски, Уделот на Македонците во светската цивилизација, цит. дело, стр. 16.

[6] Да се види за ова, на пример, во: Јуџин Борза, Во сенката на Олимп: појавата на Македон, цит. дело, стр. 57.

[7] Александар Донски, Античко-македонското наследство во денешната македонска нација (прв дел – фолклорни елементи), цит. дело, стр. 107.

[8] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 136-137.

[9] Исто, стр. 102.

[10] Исто, стр. 134-135. Аристотел, всушност, зборува за тоа дека Македонецот кој немал убиено непријател требало да носи “коњски огламник# (коњски оглав). Да се види: Aristotel, Politika, prijevod Tomislav Ladan, Globus, Zagreb, 1988, стр. 221.

[11] Ѓорѓија М. Пулевски, Славјанско-маќедонска општа историја, подготовка Блаже Ристовски, Билјана Ристовска≠Јосифовска, Македонска академија на науките и уметнос­тите, Скопје, 2003, стр. 45.

[12] Исто, стр. 134.

[13] Јуџин Н. Борза, Во сенката на Олимп: појавата на Македон, цит. дело, стр. 214.

[14] Квинт Куртиј Руф, Историја на Александар Македонски, цит. дело, стр. 34.

[15] Улрих Вилкен, Александар Македонски, цит. дело, стр. 174.

[16] Исто, стр. 218.

[17] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 100.

[18] Александар Донски, Античко-македонското наследство во денешната македонска нација (прв дел ≠ фолклорни елементи), цит. дело, стр. 137.

[19] Џон Шеј, Македонија и Грција, Битката за дефинирање нова балканска нација, цит. дело, стр. 88.

[20] Мартин Бернал, Црна Атена: афроазиските корени на класичната цивилизација, Прв том: Фабрикувањето на античка Грција 1785-1985, цит. дело, стр. 68.

[21] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 103.

[22] Подетално за религијата на античките Македонци да се види: Наде Проева, Исто­ри­ја на Аргеадите, цит. дело, стр. 98-138.

[23] Александар Донски, Античко-македонското наследство во денешната македонска нација (прв дел – фолклорни елементи), цит. дело, стр. 138.

[24] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 102.

[25] Александар Донски, Античко-македонското наследство во денешната македонска нација (прв дел – фолклорни елементи), цит. дело, стр. 108.

[26] Исто, стр. 152.

[27] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 117.

[28] Јуџин Н. Борза, Во сенката на Олимп: појавата на Македон, цит. дело, стр. 216.

[29] Александар Донски, Античко-македонското наследство во денешната македонска нација (прв дел – фолклорни елементи), цит. дело, стр. 102.

[30] Наде Проева, Студии за античките Македонци, цит. дело, стр. 159.

[31] Исто, стр. 162.

[32] Исто, стр. 167.

[33] Исто, стр. 267.

[34] Наде Проева, Историја на Аргеадите, цит. дело, стр. 116.

[35] Исто, стр. 118.

[36] Томе Бошевски, Аристотел Тентов, По трагите на писмото и на јазикот на антич­ките Македонци, Македонска академија на науките и уметностите, Прилози, XXVI 2, Скопје, 2005, стр. 58.

[37] Исто, стр. 86.

(Подготвил: Д. Г.)