(Стефан Дечев – Слободна Европа на бугарски јазик)

Некаде во темнината, во големата историја на бугарската транзиција, се крие сликата на една друга „транзиција“ – не на целата земја, туку на една мала заедница во неа, онаа на историчарите. Кои беа нејзините „премиери“ и „министри“ во последните 30 години? Како го дадоа тонот за општиот поглед на минатото?

Тие се историчари, но имаат и административна моќ. Тие биле декани или ректори на Софискиот универзитет во различни години. Три инциденти со нив даваат претстава за тоа како тие гледаат на науката со која се занимаваат.

– 1990 година, емисијата „Секоја недела“. Само што заврши репресијата на бугарските Турци. Зборува Николај Генчев, човек со слава на дисидент и доајен на бугарската историска наука. Тој инсистира „над сè“ да се стави „бугарскиот национален интерес“. Тој отворено жали што се зборува за „само Турците“ и дека „во таа земја живеат милион Турци, колку се Турци“. Потоа продолжува со компонирани апокалиптични тези дека Југославија ја сака Пиринска Македонија, Романија ја сака Добруџа, Турците тврдат дека се отцепуваат, па затоа Бугарија останува само „тврда дојка на Балканот“.

– Лето 2007 година, весник „Сега“. Зборува Иван Илчев, тогашен декан на Историскиот факултет и иден ректор на Софискиот универзитет. Тој е револтиран од одлуката на општинскиот совет на главниот град да се изгради споменик на српскиот кнез Михаило. „Доколку општинските службеници навистина постават споменик на кнез Михаило во Софија, ќе ги повикам студентите на Историскиот факултет, членовите на клубовите „Спаси го бугарското“, „Памет“, ВМРО, членовите на клубовите за историјата на Македонија да присуствуваат на „торжеството“ и „да го изразат својот став за ваквата теснограда одлука“.

– 2008 година, националистичкиот весник „Атака“. Интервју со Пламен Митев, тогашен декан. Тој посочува дека задача на историчарот е да ги истакне и пропагира меѓу општеството придонесот и достигнувањата на „бугарската цивилизација“.

Во овие примери се собрани многу од карактеристиките на бугарските колеги историчари во годините на транзицијата.

Доминира национализмот, отвореното несакање на муслиманите и идејата дека Бугарија е опкружена со непријатели. Зборовите излегоа од строго експертскиот терен и тргнаа кон националистички потраги по „бугарската цивилизација“. Има антисрпска доминанта, поигрување со ВМРО и светоста на тема „Македонија“.

Историјата во медиумите

На самиот почеток на транзицијата, историската наука беше маргинализирана од медиумите на сметка на аматеризмот. Потоа следеше појава на серија на националистички магазински емисии на телевизија. Во значителна мера, токму тие го обликуваат масовно распространетото историско знаење во првата деценија на новиот век, а и подоцна.

По 1989 година, беа отворени архивите и се зголемија контактите, но тоа навистина не го наруши националниот наратив и конвенционалната парадигма врз која се огледува историската наука.

Со такви национални објективи, бугарските историчари формирани во доцниот комунизам логично предвидуваат некаков толерантен однос на бугарската држава кон нејзините граѓани муслимани, а историчарите како Стајко Трифонов сметаат дека Турција била виновна за политиката на асимилација и етничко чистење на Тодор Живков.

Појавата на критичкиот глас

Веќе дестина години работите не се исти. Националната приказна, која се смета за света, сега е сериозно и разумно оспорувана од критичките гласови на историчарите. Се роди и нов правец кој успеа да ја надмине националната парадигма и тоа воскреснување и доминација на моделите на размислување од минатото од 1930-тите.

Правецот се роди кон крајот на првата деценија на новиот век и откри шокантни допирни точки меѓу национализмот од 1930-тите и неговите комунистички метаморфози. Повлекува паралели помеѓу многу од идеите за национализам, авторитаризам и фашизам (сноп стапови на К(х)ан Кубрат и идејата за „Преродба“) и комунистичката пропаганда што следеше децении подоцна, која дојде со свртувањето на режимот кон национализмот, како и околу спроведувањето на нови политички проекти како „Кан Кубрат“ и АБВ на историчарот Божидар Димитров и на Георги Прванов.

Чекор бр. 1: „Бугарската Преродба“

Клучните чекори кои го поткопуваа традиционалниот поглед беа направени во однос на периодот познат како „Бугарска Преродба“. Историчарите како Румен Даскалов го фокусираат вниманието на фактот дека наративот за „Преродба“ е пресуден за создавањето на илузијата за исконска нацијата.

Други, како Александар Везенков, нагласуваат дека се занемарува важноста на османлискиот реформски контекст, кој во некои случаи дури и претходеше на бугарските национални напори и ги направи возможни.

Авторот на овие редови имаше прилики во 2006 година, а и подоцна, да укаже дека 70-тите години на 19 век погрешно биле поставени како граница за градењето нација.

Последно, но не и најмалку важно, сите овие напори нагласуваат дека самото постоење на канонска „национална историја“ е под знак прашалник, со оглед на сето испреплетување на минатото со она на соседните балкански народи.

По некое време, историчарот Мартин Валков аргументирано фрла сомнеж врз тезата за учеството на Бугарија во Првата светска војна како настојување насочено кон „национално обединување“. Тој наведува доста аргументи поврзани со присуството на одредена мини-империјална аспирација на Софија да постигне статус на регионална сила.

Чекор # 2: Насилството наречено „Процес на преродба“

Појавата на овој нов правец дава можност да се каже вистината за политиката на асимилација кон бугарските муслимани и Турците помеѓу почетокот на 60-тите и крајот на 80-тите години на XX век, цинично наречена „Ренесансен процес“.

Дури оди дотаму што укажува на одговорноста на самата бугарска историска наука и нејзините доајени од блиското минато. Румен Аврамов, на пример, она што се случи без никакво двоумење го нарекува „криминален чин на бугарската држава врз дел од сопствените граѓани“.

Авторот на овие редови двапати пишуваше за одговорноста на самата историска наука и образование за она што се случи, следејќи ја конструкцијата на прото-идеологијата на самата политика, како и учеството на историчарите во нејзиното практично спроведување.

Денес веќе постои круг на историчари кои ја оставија во минатото основната парадигма на националниот наратив и ја разбираат нацијата и националниот идентитет како модерни феномени.

Што е „мејнстрим“

Другата разлика со првите години по 1989 година е тоа што големите прашања на бугарската историја повеќе не се предмет на проучување само на основните мејнстрим историски институции. Туку, како што беше покажано, пробивот повторно се случува надвор од нив.

Никако не е случаен фактот дека во многу од горенаведените случаи на борба со парадигмата се работи за научници кои не добиле диплома и магистерска титула во бугарските историски институции, иако има и такви кои се дел од нив, но со многу поинакво меѓународно искуство. И иако овие историчари во бугарскиот контекст имаат маргинален статус, гледано однадвор, тие може да изгледаат како единствениот професионален и експертски мејнстрим во Бугарија на кој историчарите во странство можат да му веруваат.

*Стефан Дечев е историчар и предавач на Нов бугарски универзитет. Дипломирал историја на софискиот универзитет „Св. Климент Охридски“. Специјализирал на Универзитетот во Амстердам и на Централноевропскиот универзитет во Будимпешта. Бил визитинг професор на Универзитетот Комплутенсе во Мадрид и на Универзитетот во Грац. Тој е специјалист и автор на бројни студии од областа на модерната и современата бугарска историја и историографија.

** Статијата е адаптиран извадок од публикацијата на Стефан Дечев во новата книга „Современа европска историја“, објавена од Cambridge University Press.

Фото: Слободна Европа