СВЕДОШТВА НА ДЕЦАТА-БЕГАЛЦИ ОД ГРЦИЈА (9): Детето што ја избришало мајка си зашто се премажила, откако татко му загинал

Последната приказна од македонската трагедија започнува со Граѓанската војна во Грција по Втората светска војна. Тоа е почеток на последниот чин од етничкото чистење на делот од Македонија освоен од Грција четири и пол децении пред тоа, кога за да им ја спасат голата кожа на своите деца, илјадници мајки ги испраќаат далеку од нивните домови. Во повеќе продолженија, ќе ги објавиме од нас запишаните сведоштва на десетина Македонци родени во Егејска Македонија, бегалци од Граѓанската војна во Грција, чии сеќавања и судбина можат да ни објаснат многу повеќе за сегашната грчка упорност во борбата да ни го смени името на државата и идентитетот

Денес Доста Ендриова ја живее својата 90 година (текстот е пишуван пред осум години, н.з.). Животот оставил многу болни траги врз неа. Неподвижна е и тешко говори, но умот и е завидно здрав. Од опуштеност и повеќегодишна врзаност за креветот, тешко прифаќа разговор, посебно со непознат. Но, кога ќе прифати, дури и на прашања што бараат прецизен одговор, знае да си го врати дури и најтрагичниот и најтажниот инсерт од својот животен филм и токму тој дел да го претвори во сликовит монолог. Нејзиниот трошен живот го потхрануваат и одржуваат синот Томе и снаата Марија.

Доста е Ендриова од 1944 година. Моминското презиме и е Манова. Како што настаните ќе и се редат во животот, се чини трагедијата го следела семејството Манови далеку пред раѓањето на Доста во 1921 година. Баба и на Доста, Елена, пред очите на сопствените деца, при вечерен обед, била заклана од арамии. Меѓу децата била и Стојанка, мајката на Доста, која имала петнаесетина година. Стојанка подоцна имала осум деца, меѓу нив и Танас кој бил заклан од грчки бурундари кои му ја шетале главата низ Костурско за да ги заплашат другите. Синот Манобил (Мано) бил ранет во Граѓанската војна и починал, а Ѓорги, заедно со деда си Ристо Амнов, десет години робијал во затвор. Мажот на Доста, Спасе Ендриов, загинал со ненаполнети 25 години на Грамос, Саботско или Науса. Доста и денес не го знае точно место каде загинало нејзиното момче, каде е прекината љубовта која траела само три години, време во кое се родени нивните деца Ристанка (1945 година) и Томе (1947 година). Во текот на Ѓраѓанската војна, мајката Стојанка со ќерките Мара и Олга кои биле ранети, ќе бидат префрлени во Југославија. Во истиот период, бил ранет и братот Јован, кој заедно со уште неколку други ранети, подоцна е префрлен во Полска.

Црнописот на Доста Ендриова не завршува тука, со просто најбројување на несреќите што ја снашле. Во текот на 1948 година, како и повеќето девојки и млади жени чии браќа или момчиња биле во партизани, е одбрана да посети неколку курсеви за мајка и учителка на децата што ќе мора да се извлечат од прегратките на смртта што ги сеела Граѓанската војна.

И Грчиња и Македончиња

– На 30 март 1948 година, со повќ}е од 180 деца и ние 14 мајки – учителки, заминавме од нашето село Бапчор. На 9 април стигнавме во Арад, Романија. Таму бевме сместени во прифатилиште  и останавме до септември. Потоа, бидејќи Арад беше некој вид собирен центар, со уште поголема група од нашата не префрлија во Калиманешти. И таму не се задржавме долго. По два месеци не префрлија во Синаја. Таму останавме четири години. Последните пет години од патешествието за кое мислевме дека ќе трае неколку месеци, ги минавме во Тулгеш. Се до Тулгеш си бев со моите 30-тина деца, меѓу кои беа и Ристана и Томе. Во Романија, за домските власти и за самата држава, никој од нас немаше сопствено име. Секој од возрасните и децата носевме бројка и кога некој ни се обраќаше ја изговараше бројката. Томе беше број 1381, Ристанка 1441, а јас 1454. Тоа ни беше и име и презиме. Само мајките-учителки, со заветот што си го дадовме пред разделбата, со децата комунициравме со нивните крстени имиња. Ристана и Томе, кога стасавме во Тулгеш ги разделија, бидејќи таму децата ги делеа по павиљони, според возраст и пол. Мене ми дадоа деца од шесто и седмо одделение. Со мене беше и другата мајка, Перистера Банди од Гревена. Двете бевме одговорни за 80 деца. Децата ги учевме на романски, грчки и македонски јазик. Се разбира, Грчињата учеа на грчки, Македончињата на македонски, а сите заедно учевме романски. Со таа група останав две години. Кога завршија основно образование, децата заминаа во средни школи низ Романија, а мене ми дадоа 142 девојчиња од четврто одделение. И во оваа група имаше Грчиња, како и во претходната и нив ги учеше Катерина Шему од Гревена.

Во оваа група имаше и 20 девојчиња кои беа малку заостанати во психичкиот развој и беа нешто повозрасни, одвоени од вкупниот број деца во Тулгеш. Со нив не работевме одделно, но им посветувавме повеќе внимание. Инаку, најголем број од децата во Тулгеш беа од Поздивишта, Шестеово, Вишни и други села од Преспа. Ѓраѓанската војна  ги прогони од Грција, и само тие знаат низ што се минаа откако ги одделивме од нивните мајки, од нивните огништа и ги водевме по беспаќа во незнајни земји. Ние бевме возрасни и имавме други маки. Верувајте многу, дури неиздржливо тешко е да се мисли и размислува за семејствата и домовите што ги оставивме во Егејска Македонија, а воедно да се биде родител, воспитувач и учител на стотици деца. Во ист миг мораш да ја потиснуваш меланхолијата длабоко во душата и надворешно да бидеш весел и токму од истата душа постојано да црпиш енергија за со секое дете одделно да ја надминете неговата болка и тага, ако тоа воопшто е можно. Тоа беше мое секојдневие низ сите тие долги девет ипол години. Тие страдања се во мене и од нив никогаш нема да се ослободам – раскажува Доста.

Премажената мајка

Таа како да било вчера се сеќава на еден настан кога едно од детенцата добило писмо од мајка му:

– Обично, сите писма ги читавме и препрочитувавме заедно. Ова дете го сокрило писмото во пазувите и ми скокна во прегратки со полни очи со солзи. Кога малку се потсмири, го извади писмото во кое имаше слика од под пазувите и ми ги даде:

„Мајко, земи ги и писмото и сликата. Јас повеќе немам своја мајка. Ти си ми единственото што го имам.“

Ја гледам сликата, го читам писмото. Мајката сигурно сакала да го израдува и му напишала дека се премажила и дека ќе дојде да го земе од домот. Знаевме дека татко му загинал на фронтот. Тоа писмо многу го повреди. Сликата остана кај мене и денес ја чувам. Детето порасна, стана човек, но никогаш не се помири со напишаното во писмото – вели Доста.

Од потиснатите јадови во нејзината душа посебно го истакнува тој што при заминувањето од Бапчор, нејзината Ристанка немали полни три, а Томе ни една година. Според упатствата на организаторите на евакуацијата на децата, таа и сите други одбрани мајки, не смееле да бидат маќеи на останатите деца, туку кон сите морале да се однесуваат еднакво. Тој завет никогаш не го прекршила, но тоа често одело на сметка на нејзините деца. По пристигнувањето во Тулгеш, таа немала речиси никаков физички контакт со Ристанка и Томе. Тие биле во други групи, не нејзината.

Во Тулгеш била донесена некоја одлука според која родените мајки само по еден ден во неделата имаат право да спијат со своите деца. Благодарение на таа одлука, Ристана и Томе разбрале дека не се брат и сестра како со сите други деца во домот, туку се родени братче и сестричка, вистински деца на Доста Ендриова.

Дејли Телеграф: Спасете ги децата

Професорот од Крит Јоргос Маркаритис во „Историјата на грчката граѓанска војна 1946-1949“’, во третото издание од ноември 2001 година наведува дека утрото на 14 август 1949 година од аеродромите во Кажани и Дагота, кон Вичо, Малимади и Преспа на неколку пати полетале 54 „спитфаери“. Тоа утро фрлени се 34 бомби од по 250 килограми, 530 од 125 килограми, 1190 од 10 килограми, 70 напалм бомби и 620 ракети. Истиот ден од топовите се исфрлени 25.000 гранати, а од митралезите се истрелани 43.000 куршуми со разен калибар. Сето тоа е истрелано врз Преспа.

Пет дена подоцна, од КПГ соопштиле дека на смрт се осудени шест лица, а со вториот фрлен леток соопштуваат дека се осудени уште 30 лица.

На 15 август 1949 година на Грамос се фрлени 14 бомби од 227 кг, 113 бомби од 243 кг, 56 бомби од 10 кг, 44 напалм бомби, 26 ракети, 3350 митралески гранати, 1200 митралески куршуми. На 19 август имало и десантни единици што ја преплавиле Преспа. На 18 декември 1948 година, Дејли Телеграф пишува дека поради од немање храна, облека и покрив над главата, тука дневно умираат по стотици деца.

„Во името на Господ испратете се што имате за да можеме да ги спасиме од смртта. Далеку поголем е бројот на децата што секојдневно гинат од бомбардирањата. Мајки, спасете ги децата од канџите“, вреснува на крај весникот.

(Крај)

(Овие сведоштва се запишани пред неколку години од еден од најдобрите македонски новинари, за жал, сега покојниот Спас Марковски)