Дарко ЈАНЕВСКИ
Историските податоци велат дека поделбата на Македонија во 1913 година е извршена во Букурешт. На денешен ден (види линк на крајот од текстот) Но, по сé изгледа границите се исцртани неколку седмици пред тоа, на средба меѓу грчкиот и српскиот премиер, Елефтерос Венизелос и Никола Пашиќ, во вагон на тогашната железничка станица во Скопје
Во почетокот на јули 1913 година, во Белград, Атина и Букурешт веќе на големо се славеле успесите во Втората балканска војна, а во грчкиот и српскиот главен град забрзано се цртале мапите за тоа која од нив колкав дел од Македонија ќе заземе. Од податоците што се достапни за овој период, се чини горе-долу може да се склопи сликата за случувањата во јули 1913 година кои му претходеа на финалниот чин – склучувањето на Букурешкиот договор со кој поделбата е финализирана. Сепак, се чини дека има некои интересни податоци со кои нашата историја допрва ќе треба да се занимава за да го комплетира мозаикот од тие настани.
Една од тие слики која недостига е средбата меѓу грчкиот премиер Елефтерос Венизелос и српскиот премиер Никола Пашиќ среде Скопје на 3 јули 1913 година на која се исцртани границите на поделена Македонија.
Средба во вагон
Скопје во тоа време бил под српска контрола, а Венизелос допатувал на 2 јули. Нема податоци за тоа кој го пречекал и каде отседнал, а вечерта му била приредена вечера во тогашниот офицерски дом (не е Офицерскиот дом кој се урна за време на земјотресот во 1963 година) од страна на српскиот генерал Мишиќ. Генералот вечерата ја почнал со здравица во чест на грчкиот крал и грчката војска (во тоа време грчката војска веќе се наоѓала во Дојран, а на 6 јули влегла во Неврокоп, родното место на Борис Сарафов). Венизелос одговорил со своја здравица во чест на кралот на Србија и српската војска која „со своето јунаштво го восхитила светот“.
Следниот ден на 3 јули во Скопје пристигнал и српскиот премиер Никола Пашиќ. Според извештајот на белградска „Политика“ од четврток, 4 јули 1913 година, Пашиќ во Скопје допатувал со утринскиот воз. Во придружба на Пашиќ бил грчкиот пратеник во Белград Александрополус, а покрај тоа, членови на српската делегација биле и српскиот пратеник, односно амбасадор во Софија, д-р Мирослав Спалајковиќ и д-р Шаиновиќ, шеф на политичкото одделение на Владата на Србија.
Двајцата премиери се состанале на железничката станица во Скопје, која во тоа време изгледала сосема поинаку и имале подолг разговор во еден од вагоните. По завршување на средбата, најпрвин си заминал Венизелос, во 13 часот, отпатувајќи со воз за Солун кој веќе повеќе од половина година бил под целосна контрола на Грците. Потоа, од Скопје си заминал и Пашиќ. Според извештаите од 5 јули, Пашиќ во Белград пристигнал на 4 јули во 12,35 часот, но нема податоци за тоа зошто патувал од Скопје за Белград безмалку 24 часа.
Следниот ден по средбата, на 4 јули, српското Прес биро издало соопштение во кое се повикува на официјално соопштение од Скопје и во кое се вели:
„Денес претпладне (се мисли на 3 јули, н.з.) во Скопје се сретнаа г. Пашиќ и г. Венизелос. Двајцата министри претседатели разменија мислења за сите прашања кои се на дневен ред и кои ги интересираат државите. Шефовите на владите констатирале целосна согласност во своите гледишта“.
Не треба многу за да се претпостави што е тоа што било на дневен ред. За двете држави во тие денови најважно било да ја финализираат поделбата на Македонија на начин што меѓу нив нема да предизвикува несогласувања и на начин кој ќе им овозможи во Букурешт да ја стават Бугарија пред свршен чин. Самото соопштение во кое се вели дека двајцата премиери „констатирале целосна согласност“ покажува дека тие дури и не преговарале за поделбата на Македонија, туку едноставно констатирале дека меѓу нив нема разлики во исцртаните граници! Другиот дел од времето го потрошиле не на меѓусебно разграничување, туку на утврдување на границата меѓу Србија и Грција од една страна и Бугарија од друга страна.
Атина и Белград биле задоволни уште пред Букурешт
Веднаш по враќањето во Белград и кусиот одмор, Пашиќ заминал кај српскиот крал, а потоа на седница на српската Влада која траела до 19 часот. Од седницата, Пашиќ заминал на средба со рускиот пратеник (амбасадор) во Белград, Хартвиг. Значи, српскиот премиер најпрвин го известил кралот за разговорите со Венизелос, потоа ги известил министрите во неговата влада, за на крај за истото да го информира и рускиот амбасадор. Истото го сторил и Венизелос кој на 5 јули одржал седница на грчката влада.
Тие денови во Белград и Атина владеело видливо задоволство од освоениот плен на двете држави во Македонија, но и од фактот што Грција и Србија немаат недоразбирања меѓу себе. Се сметало дека единствено околу Гевгелија постојат разлики. Меѓутоа, таквите гласини биле демантирани веќе на 14 јули (28 јули по новиот календар), кога грчката, српската и црногорската делегација биле на пат кон Букурешт каде три дена подоцна започнала Букурешката конференција на која дефинитивно е поделена Македонија. Тој ден, недела, трите делегации најпрвин со српски брод на кој се вееле грчкото, српското, црногорското и романското знаме пристигнале во Турну Северин. Биле пречекани од Треанеа Гречеано, шеф на романскиот дворски протокол. Оттука, со воз тргнале кон Букурешт. По пристигнувањето во Букурешт, Никола Пашиќ, во разговор со дописникот на еден романски весник, изјавил: „По прашањето за Гевгелија, меѓу нас и Грците нема никакво несогласување“. На тоа се надоврзал грчкиот делегат Димитар Панас: „Меѓу нас и Србите нема несогласувања, Гевгелија нема да ни прави проблем“.
Мисирков: Читам само ужаси
Очигледно, Пашиќ и Венизелос во Скопје брзо и цврсто си ја стегнале раката во поглед на тоа како меѓу себе ќе ја поделат Македонија. Поголем дел од времето го посветиле на изедначување на своите позиции во однос на границата меѓу Србија и Грција со Бугарија. Таа граница според информациите пред средбата во Скопје требало да биде исцртана на следниот начин: српско-бугарската граница би се движела по вододелницата меѓу Струма и Вардар; грчко-бугарската граница би тргнувала од Гевгелија, преку Дојранското Езеро, па преку утоката на Струма помеѓу Демир Хисар и Серез, оставајќи и го Серез на Грција, и оттаму би излегла на море источно од Орфанскиот залив.
Прецизираното во Скопје овозможило подоцна двете држави во Букурешт да имаат изедначен став. Во романскиот главен град проблем била Кавала, но Бугарите, иако со целосна поддршка од Русија, ја изгубиле и таа битка, добивајќи ги само Ксанти и Струмица (подоцна, Бугарија ги губи и двата града, првиот во полза на Грција, вториот во полза на Србија).
Во секој случај, иронијата е во тоа што по сé изгледа, поделбата на Македонија во 1913 година е извршена во денешниот главен град на Република Македонија, а во Букурешт само е ставен печат на целиот процес. Инаку, за средбата на Венизелос и Пашиќ во Скопје на 9 јули преку харковскиот весник „Јужен крај“ се информирал и Крсте П. Мисирков и тоа го навел во својот „Дневник“ на 9 јули 1913 г. пишувајќи: “Читам само ужаси“.
Три предлози за автономна Македонија во 1913 година
На 6-ти јули низ Белград проструила и веста за зближувањето на позициите на Русија, Австро-Унгарија и Италија по однос на балканското прашање. Ставот кој внел немир во Белград и Атина гласел дека големите сили треба да вложат напор Бугарија да не излезе од војната ослабена, затоа што тоа би ја нарушило рамнотежата меѓу балканските државички.
Тоа можело да се оствари на два начина: или српските и грчките војски да отстапат дел од освоената територија во полза на Бугарија, што изгледало тешко изводливо, или на Македонија да и се даде автономија.
Зад идејата стоел австрискиот министер за надворешни работи грофот Бертхолд, кој меѓутоа, на 3 и 4 јули на два пати бил на разговори со австрискиот цар Франц Јозеф, по што било најавено дека во септември ќе поднесе оставка.
Како и да било, неговата идеја за автономија на Македонија во 1913 година во нејзините историски граници пропаднала и потоа Австро-Унгарија тоа прашање на ниту еден начин не го покренувала посериозно. Во тие денови посебно разочарувачка изјава во врска со ова прашање дал британскиот министер за надворешни работи Греј кој рекол дека идејата за автономија на Македонија е „неостварливо прашање“.
Во 1913 година уште на два пати се јавувала заложба за автономија на Македонија. Првиот пат од турската делегација на Лондонската конференција кога било предложено Македонија да остане под турска власт, но како автономна област. Најпрвин Бугарија, а потоа и Грција и Србија, арогантно го одбиле предлогот.
Вториот предлог всушност е обидот на веќе споменатиот гроф Бертхолд и третиот пат идејата за автономна Македонија се јавува на самата конференција во Букурешт, овој пат промовирана од Бугарија, а која лесно била одбиена од победниците во Втората балканска војна.
Евреите од Солун молеле за автономија на Македонија
На 7 јули низ Белград проструила и вест дека делегација на Евреи од Солун, по посетата на српското Министерство за надворешни работи, заминала за Виена каде во тамошното Министерството за надворешни работи побарала Македонија да добие автономија. Слична акција била спроведена и во Лондон и во Париз.
Солун во тоа време бил центар на Македонија, веројатен главен град на евентуалната автономна Македонија во тоа време, а Евреите биле мнозинско население во него.
