Марко КИТЕВСКИ
(Од „Македонски црковно-народен календар“)
Празникот Духовден нашиот народ го смета за голем празник. Тогаш не се работи, се оди во црква, се изведуваат некои обичаи, а во некои места попладнето се оди на оро. Во некои места се изведува и обичајот Скрсти со кој се моли за дожд и родна година.
Во народното верување овој празник најповеќе се поврзува со душите на умрените. Се верува дека од Велигден до Духовден душите на умрените се слободни. Кога ќе се рече Ристос воскресе на Велигден се отворале вратите на рајот и пеколот и душите рисјански летнувале по небото и најповеќе застанувале по цветовите на дрвјата. Се вели уште и дека на Духовден мртвите разговарале па кој сакал да ги чуе, да го ставел увото на некој гроб ќе слушнел како шепотат како пчели кога брмчат.
А бидејќи душите на мртвите се слободни во овој период и бидејќи им е мило да се покрај своите, луѓето им приредуваат гозби. Особено тоа го прават на Задушница, саботата пред Духовден. А кога ќе дојдел овој празник, како што запишал М. Цепенков, „веќе ќе и спотераат анѓелите да и носат пак на небеси, да и затворат во рајот“. И Е. Спространов запишал дека на овој ден затоа што тогаш се затвора рајот мртвите ги мамеле со ореова гранка. Што се однесува до употребата на ореови гранки на овој ден треба да се напомене дека во народните верувања уште од претхристијански времиња оревот имал привлечна сила за душите на умрените поради што се користи во обредите на овој ден. Ставањето на ореови лисја во алиштата на овој ден има и практична цел, заштита од молци.
На Духовден се раздава „за душа“. Тоа се прави и за да се задоволат мртвите зашто пред да бидат затворени треба да бидат убаво нахранети. Поради тоа човек не смее ништо да јаде додека не раздаде нешто за „задуша“. Народот верува дека на овој ден душите на мртвите се причестувале поради што луѓето раздавале за „бог да прости“ за да имаат тие со што да се причестат. Тие меѓу себе се прашувале: „Ти се причести?“ – „Не се причестив!“ А не се причестувале зашто некој од роднините јадел пред да раздаде. Во тие случаи додека другите се гоштевале на софри, овие за кои немало раздадено седеле на страна „умилнʼти“.
Во минатото христијаните на овој ден ги кителе црквите и гробовите, но и куќите со цвеќе и зелени гранки. Со обновувањето на природата во овој период од годината тие симболично гледале и обновување на својата сила што било резултат на примањето на Светиот Дух.
Иако Духовден нема врска со задушница зашто задушница е празник за споменување на покојните, а со тоа ден исполнет со тага, а Духовден е радосен празник зашто се празнува слегувањето на Светиот Дух врз апостолите и основањето на христијанската црква, сепак, може да се рече дека фактот што овие денови временски се поврзани, задушница е само еден ден пред Духовден, придонесло многу обичаи и верувања поврзани со душите на покојните претци да се изведуваат и во неделата на Духовден. Така на пр. во некои места на гробовите се оди токму во неделата, на гробовите се стават ореови гранки, гробовите се пеат од свештеникот, а не се палат свеќи. Мешањето на верувањата со христијанските норми на празнување е присутно и во други обичаи поврзани со други празници.
Интересни обичаи и верувања поврзани со душите на покојните се изведувале и се изведуваат над селото Горна Белица, Струшко. Имено, високо над селото на нецел километар оддалеченост од границата со Албанија сега е изградена црквата „Свето Тројство“. Црквата е градена со помош на македонските војници од блиската гранична караула и е осветена во 1997 година. Ова место е познато како Парумба, а тоа на влашки јазик значи гулаб, а гулабот е симбол на Светиот Дух. Ова култно место на кое што има света вода одамна било посетувано од верниците на вториот ден од празникот Духовден, односно во понеделникот. Посетата се изведувала со специјален обред, така што жените оделе облечени впо бела облека и забулени (забрадени) со бели тулбени. На почетокот на поворката носеле икона. Се одело рано, но не пред да огрее сонцето. Ако се случело поворката да стигнела пред изгрејсонце, затанувале некаде во близина и ги чекале да огреат првите сончеви зраци. Првата жена, водителката, кај светата вода прскала со босилек натопен во мед и млеко. Тоа го правеле и другите жени зашто се сметало дека тоа место е дом на починатите и учесниците во овој ритуал ги споменувале починатите од својата фамилија.
Народното предание раскажува дека на ова место некогаш многу порано имало населено место кое што настрадало од чумата. Затоа врвот се вика Чума. Починатите биле погребувани кај местата Чума и Црн Kамен и затоа ова место се вика Градина на умрените, а долината се вика Долина на умрените. На ова место никогаш не се играло и пеело, немало свирки и тапани, дури и тивко се зборувало за да не им наруши спокојството на покојните.
Интересен обред со давање курбан на Светиот Дух е забележан во селото Лески, Неврокопско. Таму, имено, се верувало дека полето го чува еден змев кој живеел во некоја пештера во планината. На празникот изведувале многу обичаи за да му угодат на Светиот Дух но и на змевот за да го чува полето од градобијни облаци. Помнам, рекол еден старец, дека една година и ние не излеговме и не неправивме курбан, ама таа година се ни исчука градот, и уште малку беше тоа ами кога се зададе од кај врвот една самовила, искрши и од корен откорна до што имаше дрво нишанлија во синорот… За нас денеска и од Велигден е потешко!
На врвот од планината се колел овен и крвта му истекувала во пештерата во која, како што кажувале, доаѓал змејот. Во таа пештера ги фрлале и роговите и другите остатоци ако јаделе таму. Ако времето било ветровито овенот го колеле на врвот, но потоа слегувале до некое место пониско и во завет го готвеле јадењето и го јаделе, но ајазмото (водосветот) и адетите ги правеле на врвот. Со чукање на железно клепало, народот се повикувал да оди кон врвот зашто црковната служба веќе била завршена. Селаните облечени во празнична носија тргнувале кон врвот. Таму жените ги наредиле околу пештерата своите колаци (лебови). На една мала плоча во близина на пештерата ставиле сад со вода и започнал водосветот. По водосветот и прскањето со водата старите жени се фатиле на оро околу пештерата пеејќи ја следнава песна:
Јој ти милинки Свјати Дух,
Като грмнеш и треснеш,
Сичка са гора путриса:
И мʼжку детја фаф мајќа,
И руду јагња пуд овца,
И љута змија вʼгармада.
О слушај нашта мулитва,
Мирен дʼш прати пу нива,
Пу ниви и пу љуваде.
Чувај градини и лозја
От град, градушка и вјатр,
Та ша ти курбан дунисем,
И ша ти молба принесем
И ду година сʼс здравја.
Орото со оваа песна се водело со такт: се тргнувало со десната нога напред и потоа се додавала и левата. Бабата ороводка се вртела кон исток, давала знак, и сите со молчење се отпуштале и молитвејќи три пати се прекрстувале. Во тој момент се молеле и се крстеле и мажите иако не играле на оро. По извршувањето на овој обред старите мажи и жени поседнувале и по раздавањето на колаците почнувале да пијат ракија, а младите и машки и женски почнувале оро под звуците на гајдата и дајрето.
Тој таканаречен врв, вели авторот на овој напис, претставува еден конус. На самиот врв на тој конус има пештера свртена малку кон запад. Таа повеќе личи на дупка отколку на пештера. Во таа пештера биле нафрлани роговите и крвта на курбаните. Општиот курбан бил еден овен, но некои си принесувале и свои курбани што можеле да бидат овци или јагниња. Кога курбаните биле сварени епитропот со чукање во железното клепало, кое за тоа го носел на врвот, ги повикувал присутните на молитва и ручек. При тоа клепање сите се собрале околу пештерата. Свештеникот кревал леб и присутните поседнале на трпезата за ручек. Неколкумина првенци со свештеникот и учителот седнале на посебна трпеза на које биле почестени и гостите. Се точело мелничко вино донесено во мевови. Кога се завршило јадењето свештеникот благословил по што остатоците се собрале и се фрлиле во пештерата. По ручекот продолжила веселбата со ора и музика додека не дошпло време за враќање. Ноќта се вратиле со селото, каде што изиграле уште едно оро иако било темница. Потоа сите меѓусебно си благословувале за празникот и неговото дочекување идната година и се разотишле по своите домови. Така се празнуваше старовремскиот празник во селото Лески, вели запишувачот на овој обичај А. Иванов, учител во село Караќој. Очигледно се работи за стари обичаи и верувања, за претхристијански митолошки претстави, помешани со понови слоеви на народната култура.
Кај нас до денес е задржан обичајот на овој ден на гробовите да се носат дулиња (бардачиња). Во некои краишта тие се оставаат на гробовите и во текот на годината кога се оди на гробот се дополнуваат со вода, а во други места се раздаваат најчесто на поблиски роднини и пријатели, се носат дома и од нив се пие вода за душа од умрените и за споменување на нивните имиња. Има и други верувања поврзани со овој ден. Така на пр. се верува дека ако човек умрел од Цветници (Лазара) до Духовден одел право во рајот. Во некои краишта (Гевгелиско) брзале до Духовден да го дожнијат јачменот зашто потоа дувале силни ветрови и го уривале родот.
