ИСТРАЖУВАЊЕ НА ЈАНЕВСКИ И ПОП ЃОРЧЕВ ЗА 7 ЈАНУАРИ 1945: Како војниците на Калето се намерно подбуцнати, зошто Шашиќ побудалел, што довело до стрелањата во Штип и Велес?

Ова е дел од истражувањето што своевремено го направивме со Борис поп Ѓорчев кој почина во 2016 г., чиј татко е меѓу 53-та убиени во Велес во јануари 1945 година. Тоа ги вклучува во себе и настаните на скопското Кале за кои во ова време на интернет кога секој може да пласира што сака, премногу се шпекулира. Ова е вистината за тие настани, во која е вклучена и содржината од пресудите кои пред неколку години беа откриени дури во Архивот на Воениот суд во Сараево

Дарко ЈАНЕВСКИ

Недела претпладне, 7 јануари 1945 година – Божиќ. Во Офицерскиот дом на плоштадот во Скопје се одржува Вториот конгрес на Народната младина на Македонија на чело со Крсте Црвенковски. Свечена, а како што милуваат да кажат комунистите, а богами и некомунистите, истовремено и работна атмосфера. Многу челници на тогашна Македонија се во салата. Меѓу нив и Михајло Апостолски, началник на Генералшатабот.

Одеднаш, влегува аѓутантот на Апостолски и му дошепнува вознемирувачка вест. Стотици војници, вооружени, се симнуваат од Калето и преку Камениот мост доаѓаат пред Офицерскиот дом. Транспаренти, извикувања, мешаница, која на политичката елита во Домот не и се допаѓа. Никој не знае што се случува и зошто е сето тоа. Апостолски излегува надвор и не му се верува во тоа што го гледа: неговата војска излегла со оружје, а тој поим нема што се случува.

Тоа е почетокот на бунтот на војниците од Калето во јануари 1945 година. Тој ќе предизвика серија настани кои ќе го претворат тој јануари во еден од најкрвавите месеци во македонската историја. По бунтот на Кале, следи тој во Штип, па стрелањето на 53-те велешани, стрелањата во Куманово и Ресен, а сето тоа води кон не баша славен почеток на новата комунистичка власт во Македонија.

ПЕТТЕ МИНУСИ НА МАКЕДОНИЈА

Кон крајот на 1944-та, додека народот се навикнува да се храни со помош на југословенските точки наместо бугарските купони, далеку од неговите очи се одвива трескавична битка меѓу македонски ориентираните водачи на НОБ, предводени од Методија Андонов Ченто (тој во тоа време ја предводи државата) и експонентите на белградската (југословенската) политика на чие чело е Лазар Колишевски (тој е на чело на партијата). Од Македонија немилосрдно заминуваат т.н. индустриски култури – афионот, сончогледот, памукот и тутунот. Ченто и неговите истомисленици се повеќе и погласно прашуваат кој ќе го плати трудот на македонскиот земјоделец. Вагони и вагони одат нагоре, ама ништо не се враќа надолу, ништо не се враќа назад.

Додека Ченто негодува, праќа пораки преку разни говори за кои се расправа дури и на Политбирото во Белград, Лазо е поинаков човек – гледа што се се случува, но наместо да негодува, тој ги бележи тие што негодуваат.

Неколку дена пред Новата 1945 година, во Скопје се одржува Второто заседание на АСНОМ, означено и како „вонредно“, на кое Јосип Броз Тито не доаѓа. Тоа само по себе е веќе некаков знак кој не е добар. Го испраќа Словенецот Едвард Кардељ.

Тито не дошол во Скопје, но го испратил Кардељ, што само по себе било лош знак

Маѓепсан од величината на гостинот, Колишевски понизно го слуша, а  тој пак, без стеснување, на заминување му соопштува непријатни работи. Се ближи крајот на војната, му рекол Кардељ на Колишевски, а со тоа се ближи денот кога ќе се поднесуваат сметки кој колку сторил. На сметка на Македонија има пет големи минуси: најдоцна почнала со востанието, најудобно ја минала окупацијата, имала најмали разурнувања, имала најмалку жртви и, конечно, не учествувала во ослободувањето на Југославија.

Лазо избезумен го прашал Кардеља што да се прави. Овој, ладнокрвно му рекол:

„Првите три работи не можете да ги исправите, но четвртата и петтата може да се поправат. Затоа ОЗНА треба веднаш да почне да апси и да стрела, а вие под итно да испратите голема единица на Сремскиот фронт“.

Колишевски го повикал Апостолски и тогаш почнале интензивните подготовки на војската стационирана на скопското Кале. Формиран е 15-тиот Корпус, а војниците со обука и искуство од герилската војна, сега се обидуваат да се подготват за сремската рамнима, каде германските војски се добро закотвени. Тоа, ним, очигледно не им се допаднало.

Додека други се бунтувале, тој запишувл кои се бунтовниците: Лазо Колишевски

12 СМРТНИ КАЗНИ

Борис Поп Ѓорчев (почина 2016 г.), кој неколку децении трагаше по вистината и по сите детали за случувањата во јануари 1945 година поврзани со убиството на неговиот татко Богдан (заедно со други 52 од затворот во Велес на 15 јануари истата година) таа 2008 година имаше можност интегрално да ги прочита пресудите на неколку десетеци војници кои учествуваа во бунтот од 7 јануари 1945.

„Своевремено целата документаија за овој настан и за бунтот во Штип е пренесена во Белград. Оттаму е сместена на сигурно во некои босански бункери, за на крај, пресудите да завршат во архивот на поранешниот Воен суд во Сараево. Од Сараево снимени на микрофилм, своевремено ги донесе д-р Растислав Терзиоски и ги предаде на Архивот на Македонија“, истакна тогаш Поп Ѓорчев раскажуваќи за одисејата на докуменитте во кои е запишана судбината на многу луѓе, учесници на настаните од 1945 година.

„Македонија ја дочека 1945 година со пораките на Кардељ до Колишевски кои лебдат во воздухот. Исполнувањето на тие пораки веројатно е една од причините за бунтот. Кога војниците го исполниле плоштадот, очигледно никој не знаел во што тоа може да се изроди. Тогаш, всушност, започнува јануарската драма во Македонија која потоа ќе прерасне во хистерија и ќе зацрни стотици македонски семесјтва“, раскажуваше Поп Ѓорчев.

За него, интересен показател беше содржината на транспарентите со кои војниците дошле пред Офицерскиот дом.

„Покрај стандардните пароли за тоа време – „Да живее Тито“, Да живее Апостолски“ – и на јавноста веќе познатите – „Не сакаме на Срем, сакаме на Солун“ и „Не на Берлин, туку на Солун“ – во пресудите е запишано дека имало и пароли „Нејќеме Срби да не управуваат“. Тоа, да бидам искрен и мене ме изненади и внесува нов правец во обидот да се реконструира настанот. На плоштадот полн со вооружена војска било развиорено и едно знаме со бои чија комбинација во македонската историја ретко се сретнува – „црвено, црна и бела“, раскажуваше Ѓорчев за содржината на пресудите против војниците.

По собирањето на војниците на плоштадот, за што веднаш е алармиран Апостолски, тој излегува пред нив, успева да ги смири и да ги убеди да се вратат назад. Горе, на Калето, војниците го оставаат оружјето, а потоа ОЗНА веднаш почнува да апси.

Така, за кратко време завршува тој дел од првиот и единствен вооружен бунт на една војска во Втората светска војна. Тоа е прв излив на еден своевиден патриотизам, кој некои го сквернават како национализам, обид за обединување на Македонија. Во незавршената војна, македонската војска сака да војува за Солун, а не за целите што ги определило партиското раководство во Белград. Тоа е тежок удар за политиката на македонското раководство, само неколку дена по заминувањето на Кардељ, но и за безбедносната служба која не насетила што се подготвува. Понатаму, таа политика ја покажала мекоста на паролата за „братство и единство“. Што му е гајле на Македонецот за Срем, тој сака на Солун.

Интересно е што во тоа време, за настанот со месеци молчат гласилата во Македонија – весникот Нова Македонија и Радио Скопје. Не само во јануари, туку и подоцна, како ништо да не се случило. Општ молк. Спорадично, нстанот е претставен како незадоволство на група војници, националисти и пробугарски настроени, па дури и Бугари, велеше Поп Ѓорчев.

Но, исказите на војниците во истрагата и на судењата ја разбиваат „пробугарската“ теза. Навистина, војниците главно се од Источна Македонија – Струмица, Штип, Кочани итн. Но судејќи според имињата и податоците забележани од Поп Ѓорчев од пресудите, меѓу нив имало и такви од Кавадарци, Прилеп, Гевгелија, од Велес, од охридското село Велестево, од едно битолско село и сл.

Значи, покриена е цела Македонија, па не може да се стане збор за тоа дека биле само неколку побугарчени војници од Источна Македонија. За самиот настан во пресудите се вели дека е „вооружен бунт на регуларна единица“ што е веројатно единствен таков случај во Втората светска војна. Апостолски ги враќа војниците на Калето, тие го оставаата оружјето и тогаш ОЗНА почнува да ги апси. Следи истрага, а потоа војниците се изведени пред суд. Главното обвинување  е дека станува збор за „оружан бунт против уставниот ред и поредок во НОВ на Југославија“, дека „се фрлани пароли против единството на југословенските народи“ итн.

Во Скопје судења има веќе на 20 и 30 јануари и 1 февруари кога се изречени 12 смртни казни, а 13 војници добиле временски казни затвор со тешка принудна работа од 5 до 20 години. Други девтемина добиле помали казни, а малкумина со недокажана вина биле ослободени“, објаснуваше Ѓорчев.

БЕЛГРАД ИСПРАТИЛ НЕДИЌЕВЕЦ

Осудениците на смрт биле издвоени во две групи: во првата се четворица од кои дури тројца се Срби што е мошне индикативно: зошто Срби би си ја ризикувале главата за да подбуцнуваат македонски војници да тргнат на Солун, наместо да се борат на Срем?

„Индикативни се исказите на обвинетите пред судот дека „откако дојдоа српски началници и инструктори во бригадата, меѓу војниците се осеќа некакво незадоволство, нарочно след случката во интендантството каде што едне од дојдените Срби говорел нешто за крал Петар, како тој ќе се врател, дека ќе се врати и Југославија, а Македонија ќе биде Јужна Србија“. Може да замислите дека е 1945 година, ОЗНА нашироко делува, војната е пред крај, комунистичката власт е воспоставена, кралот некаде се крие, а во Скопје доаѓа српски инструктор кој на македонските војници им говори за кралска Југославија. Можно е?

Во докумените кои изворно Ѓорчев ги прегледал и прочитал во Архивот, а кои се објавени од ИНИ во 1997 година (Настаните на скопското Кале на 7 јануари 1945 година, Документи“) запишани се всушност повеќе дилеми на војниците околу заедништвото на Македонија со Србија и различното сфаќање на последиците од тоа.

Во целата таа приказна, се чини недоволно е расветлена улогата на тројцата Срби. Тоа не се Срби од Македонија кои тука живееле, па биле мобилизарани, туку очигледно станува збор за нешто друго.

„Во протоколот за распит од 9 јануари 1945 година на Слободан Бранковиќ (23) од Белград, стои и дека е приватен чиновник, водник во противавионска батерија, а пред да биде мобилизиран во НОВ, бил на служба кај Недиќ (српски генерал и премиер во Кралството Југославија) и бил еден од најактивните функционери во организацијата „Национална слога“. Тој лично учествувал во многу борби против партизаните, а потоа кога видел кој победува во војната, се вовлекол во НОВ и како стручњак бил испратен во Скопје. За овој човек е напишано и следното:

„Но и тука продолжува со својата дејност и засилена пропаганда во полза на големосрпската реакција и се опитува да направи неред во артилериската бригада, откриен од ОЗНА и предаден на Војниот суд и осуден“.

„Вториот Србин е Александар Вељковиќ (22) (во документите пишува Александар Велкович, н.з.) од Ресен. Живеел во Ниш, потоа работел во Германија, се вратил назад, а од 15 ноември 1944 година мобилизиран во НОВ и пратен во Скопје како инструктор.

Третиот е некој Душан Бечиќ. Тројцата се најпрвин осудени на смрт, но потоа изненадувачки настанува пресврт – биле ослободени по поднесените жалби, иако како што ви цитирав еден од пониските судови за Недиќевецот, немало сомнеж дека роварел против НОВ што во тоа време се казнувало без многу размислување.“

Како и зошто биле ослободени најкарактеристично објаснува случајот со Бечиќ. За него, по жалбата за која решавал белградскиот суд, стои напишано:

„Во однос на него работата е уште понејасна. Необјасниво е како тој човек се појавил пред судот, а го нема во истрагата, ниту во обвинението. Тој упорно останува при изјавите дека останува при исказанијата дадени пред ОЗНА. Но тие показанија не му биле презентирани на судот. Како и зошто не ми  е познато“, истакнуваше Ѓорчев.

Всушност, од тоа се заклучува дека тројцата Срби имале една од битните улоги во бунтот на Кале, дека поради тоа ОЗНА ги испитувала и потоа биле осудени на смрт. Но, кога нивните жалби биле поднесени, се покажало дека ги нема материјалите од испитувањето, па затоа во ослбодителната пресуда за Бечиќ се вели дека е необјасниво како тој се нашол пред судот, што внесува тотална забуна во случајот. Каква била улогата на овие Срби и кој на крајта ги заштитил? Дали нивната улога не била токму во тоа: луѓе со проблематично минато за тоа време, да подбуцнуваат бунт за потоа да биде извршена чистка меѓу македонские војници и со тоа во корен да се сосече желбата да се оди на Солун наместо на Срем?

Со Ѓорчев немаме одговор на ова прашање, но во материјалите наишол и на еден струмичанец, кој во касарната на Калето дошол вечерта на 6 јануари во цивилна облека и таму преноќил што е прилично несфатливо. Како може туку-така, цивил да влезе и да преноќи во касарна, потоа за него да се констатира дека „внел голема забуна меѓу војниците со својата агитација и создал голема експлозија која довела до бунтот“, а сепак да не му биде судено?

„Сето тоа е прилично чудно и покажува дека таму нешто се случувало што за нас останува непознато. Како и да било, македонските судови продолжиле да ја извршуваат директивата што на Колишевски му ја пренел Кардељ, па претседателот на Вишиот воен суд при ГШ во Скопје, чиј гроб сега се наоѓа во алејата на великаните на скопските гробипта во Бутел, на 30 јануари 1945 година донел смртна пресуда против неколку лица“, потенцираше Поп Ѓорчев.

Сето тоа вродило со плод со оглед на донесените 13 смртни пресуди, но подоцна истиот тој претседател на Судот е потписник на пресуда со која се откажал од ригорозните казни и ниту една пресуда не опстанала до крај. Што се случило во меѓувреме? Интересно е што меѓу оние кои биле осудени на смрт, па ослободени, бил и братот на еден од највикоските комунистички функционери во Македонија во тоа време. Потоа во август дошло помилувањето од Президиумот на АСНОМ по што работите добиле поблага димензија. Но, во авгист 1945 година немало веќе спас за осудените на смрт од штипската касарна, за убиените од затворот во Велес. Тие остануваат нерешлива тежина за македонската држава и историја.

Тоа е накратко епилогот на јануарскиот бунт на македонските војници од скопското Кале во врска со кој иако се објавени низа документи, очигледно недостигаат низа делови за да се склопи мозаикот од играта што тогаш се водела во Белград и Скопје околу судбината на Македонија.

Историјата ни се повторува, 1945-та како на судењето за „тероризмот од 27 април“

ДАЛИ СТЕ ЗА МАКЕДОНИЈА? КОЈ Е, СТРОЈ СЕ!

Еден од сослушуваните и судени за бунтот на Кале бил и 22-годишниот прилепчанец, Благој Талев. Судот посебно го интересирало што тој знае за улогата на братот на високиот комунистички функционер во настанот. Обвинувањето било дека тој, како командир им рекол на војниците: „Дали сте за Македонија? Кој е, строј се!“

На првото сослушување, прилепчанеот изјавил.

„Не сум чул да Минчевски рекол: „Дали сте за Македонија. Ако сте за Македонија, напред, стројте се!“. Пред тоа уште во стајата (собат, н.з.) другарот Д. ми рече дека да мора да сведочам да го това Александар Минчевски кажал. При соочењето Д. на другарите истражители им рече: И.Б. ги чу тие думи. Од страв пак да не ме тепаат, јас реков: Штом така вика, така нека биде“.

Така сведочел 22-годишниот војник. Овие неколку негови зборови всушност мошне пластично оддадваат колку реално и правично било судењето. Како она за „тероризам“ поради 27 април 2017.

ЗА НИВ НЕМАЛО СПАС

ШТИПСКИТЕ БУНТОВНИЦИ СТРЕЛАНИ ПО КРАТКА ПОСТАПКА

Една недела по бунтот во Скопје, на 14 јануари 1945 година избил бунт од помали размери во гарнизонот во Штип. Протагонисти на бунтот се војници од 20-та бригада на 50-та дивизија која тукушто била дислоцирана од Валандово во Штип, а повод за бунтот била веста дека од Штип ќе продолжат за Куманово.

Како главни актери веднаш биле притворени шестмина: двајца војници, двајца командири на два вода и двајца командири на чети. Веќе на 20 јануари е одржан главен устен претрес на Воениот суд на Третата (штипска) воена област. Што таму се случувало говори пресудата:

„Првите пет обвинети учествувале во бунтот на 20-та бригада со извикување пароли „Не одиме за Куманово и за Србија“, „Сакаме да останеме во Штип“, „Ќе одиме за Солун, Горна Џумаја и за Петрич“, „Ќе не продадат на Србите“, „Има наши офицери продадени на Србите за пари“.

Шестиот обвинет, командир на чета, е обвинет дека наместо да ги смирува војниците и да ги наговори да престанат со бунтот, им говорел: „За Србија нема да одиме, ако ве тераат да се качите на камиони, јас ќе ве терам да се качите, а вие не се качувајте“.

Посериозен дел од обвинението е дека со сето ова побунетите војници и старешини „го разориле внатрешното единство и борбено расположение меѓу војниците“ и намерно оделе на „разурнување на народната војска со што се пројавиле како народни непријатели“.

Сите шестмина се осудени на казна смрт со стрелање, губење на војничката и граѓанската чест и со конфискување на нивните имоти во корист на НОФ. Судот инсистира дека пресудата се заснова на докази меѓу кои централно место зазематт признанијата на сите обвинети дадени пред судот, а претходно и пред ОЗНА. Како тие признанија биле добиени, говорат самите докази.

Штипската пресуда е испратен на одобрение до Вишиот воен суд во Скопје. За да се забрза постапката во Скопје, претседателот на Судот во Штип испратил писмо до повисокиот суд во кое објаснува дека незадоволството на војниците кое почнало на 14 јануари ескалирало вечерта во „бунт со опасност да прерасне во оружена побуна“. „Поради тоа“, вели претседателот на судот од Штип, „се наложи потребата за брза акција во судење и брза санкција за да може тоа да се спречи. Затоа тој бара:

„Молиме пресудите да бидат потврдени и делото поскоро вратено за да може казната да се приведе во исполнение пред стројот и со тоа да се спречи секој таков иден обид“.

Вишиот суд така и постапил – ја одобрил пресудата, а веќе на 12 февруари од штипскиот Суд известиле дека смртната акзна е извршена. Нема документ дали е исполнета желбата на претседаателот на Судот стрелањето да биде пред стројот.

БОРИС ПОП ЃОРЧЕВ

„ХЕРОЈОТ“ ШАШИЌ И ЛУДАТА ИГРА НА СУДБИНАТА

На некој начин, по некоја чудна игра на судбината, сите настани во јануари влечат корен од разговорот меѓу Кардељ и Колишевски. По тој разговор, војниците стануваат свесни дека ќе гинат на Срем, а не за Солун, па доаѓа бунтот на Калето. Тој бунт го доведува во Скопје началникот на КОС, тогашниот генерал и народен херој, Јефто Шашиќ, кој требало да ги среди работите кај “неспособното“, македонско раководство.

Седум дена подоцна од исти причини избива бунтот во Штип, а наредниот на 15 јануари Шашиќ трнува да го реши и тамошниот проблем. Непосредно крај денешното вештачко езеро во близината на Велес, џипот со Шашиќ слетува во Отовичка Река, поради што Шашиќ и придружбата вечерта ја минуваат во Велес. Според Титовиот биограф, Дедиер, таа вечер, бесен, Шашиќ ја дава наредбата за ликвидација на затворените во Велес, меѓу кои е и мојот татко.

Сите овие настани на еден чуден начин се испреплетени еден со друг и заедно со убиствата во Куманово и Ресен, го чинат јануари еден од најкравите месеци во македонската историја. А се почнало од Кардељ и Колишевски и нивниот разговор за петте минуси на Македонија.

СПАС ОД СМРТТА

СКОПЈЕ КРВОЖЕДНО, ПА ОДЕДНАШ БЛАГО

Во однос на деветте осудени на смрт Вишиот воен суд на Југословенската армија со пресуда СУД 1264 од 25 јуни 1945 година ја заменил смртната казна со робија. Братот на високиот комунистички функционер „се ослободува од секаква кривица и казна, а по одношение на останатите 14 лица лишување од слобода во траење од 1 до 4 години со присилна работа“.

За десет обвинети судот ја потврдил пресудата. Тогаш почнува одисејата на нивните блиски, за што сведочат жалбите на нивните родители за целосно ослободување, поткрепени со некои потврди од општинските народно ослободителни одбори, посебно од Струмица. Не ми е познато каква е нивната судбина, но подоцна, со амнестијата на Президиумот на АСНОм од 2 август 1945 година се опфатени 20-тина осудени од Арилериската бригада“, објаснуваше Ѓорчев.