Последната приказна од македонската трагедија започнува со Граѓанската војна во Грција по Втората светска војна. Тоа е почеток на последниот чин од етничкото чистење на делот од Македонија освоен од Грција четири и пол децении пред тоа, кога за да им ја спасат голата кожа на своите деца, илјадници мајки ги испраќаат далеку од нивните домови. Во повеќе продолженија, ќе ги објавиме од нас запишаните сведоштва на десетина Македонци родени во Егејска Македонија, бегалци од Граѓанската војна во Грција, чии сеќавања и судбина можат да ни објаснат многу повеќе за сегашната грчка упорност во борбата да ни го смени името на државата и идентитетот

Во октомври, илјада деца заминале за Полска, пристојно облечени по тој повод. Во ноември пристигнал абер и останатите 700 деца да бидат упатени во Полска, секако без логорашка униформа.

Со воз се вратиле во Будимпешта, од каде биле однесени во летувалиштето Лондек, Здрој во југозападна Полска. Во споредба со Унгарија, на децата им личело како да во рајот.

– Кога не примија таму, не соблекоа, фрлија се, па дури и бројките. Не избањаа, извршија дезинфекција и не облекоа како кукли. Да не веруваш дека бевме ние. Имаше повеќе домови. Секој од нив беше составен од три-четири објекти на два ката. Секој дом имаше менза. Готвењето беше на едно место за сите. Високо над домовите имаше руска војска. Војниците не носеа таму и ни прикажуваа филмови. Не китеа и со некои метални ѕвезди. Режимот во домот беше нешто непознато за нас. По станување задолжително вежбавме. Потоа ги местевме креветчињата и облеката. Појадокот беше поставен на масите, но додека не дојдеше воспитувачот да ни каже „пријатен појадок“, никој не смееше да почне да јаде. Храната беше обилна и разновидна. Потоа се собиравме во сала и учевме приказни и песни, по што следуваше задолжителна прошетка.

По кусиот одмор одевме на ручек – супа, главно јадење и десерт. Количините беа неограничени. По ручекот имавме два часа задолжителен одмор. По него ужина, па прошетки до вечерата. Потоа имавме слободни, но осмислени час и половина. Секоја вечер пред спиење, секое дете добиваше по три портокали и ќесичка бомбони, за ноќта – раскажува Паскал.

Лондег во тоа време било мало гратче во Полска, а Лондег Здрој е одморалиште на три километри од гратчето. Неколку месеци подоцна домот го посетила комисија од Министерството за образование на Полска. Со нив бил и некој наш човек, Македонец. Станувало збор за реална идентификација на децата, наместо дотогаш користените бројки. При идентификацијата, задолжените мајки кои ги знаеле семејствата, давале податоци за помалите дечиња, кога и каде се родени, како се викаат и како им е презимето. Поголемите како Паскал, сами си го кажувале сопствениот идентитет.

Спасени од погрчување

Потоа следела класификација за школување. Без разлика на возраста, тие што знаеле просто собирање биле запишувани во второ одделение. Тие што покрај собирање знаеле и обично одземање, биле запишувани во трето одделение. Во прво оделе тие што не знаеле ни едно, ни друго, а во четвртто одделение биле запишувани децата што знаеле множење. Со знаење на најобична дропка веќе се одело во петто одделение. Паскал бил запишан во четвртто одделение, колку што завршил и во родното Кондороби. Заради обезедување услови за образование, децата биле префрлени во Згожелец, на границата со Германија. Таму биле сместени во солидно средени касарни, но со 1.000 Грчиња. Тука се нашле и партизани од ДАГ, Грци, кои се обиделе да наметнат свој режим, па со денови, на децата им говореле за предавството на Југославија и ги учеле што поскоро да бидат војници на демократска Грција.

За среќа на децата, полската влада бргу разбрала за делувањето на Грците и, 700-те деца, Македончиња, ги префрлила во месноста Полице, во близина на Шчечин. Во тамошното училиште, само мајчиниот јазик им го предавал Македонец, односно Грк. Се друго било со наставници од Полска и според програма на полското образование.

Така децата биле спасени од погрчување, што не било случај со домовите во Романија и Буклес во Југославија.

– Последната година од основното образование, властите во Полска одлучија да ги минеме во редовните училишта во градовите во кои имаше домови. Овој чин управникот на домот ни го објасни со потребата од наше прилагодување на нормален цивилен живот, зашто долг период сме биле одделени од семејствата и стегнати во строг домски живот. Тогаш и наставниците не учеа, ако одиме на трамвај, да не ги пропуштаме тие што се туркаат, туку и ние да се туркаме, бидејќи пропуштајќи ги сите трамвајот ќе замине, а ние ќе останеме на улица. Со тие совети не префрлија во Шчечин, за последната година од образованието. Потоа следеше средно образование, кога дојде моментот на разделба со другарчињата. Секој замина на своја страна. Имаше технички, економски, медицински, па дури и наутички науки на располагање. Мене ме упатија во Вроцлав, во Лиецеј. По четири години во детски дом и гимназија, конкурирав на Политехничкиот факултет. Од 800-те кандидати, јас се најдов меѓу 120-те примени. Бидејќи Полска ми плаќаше сместување и студии, се сметаше година за година. Ако изгубев една година, државата веќе ќе немаше обврска кон мене. Сепак, мене ми одговараше таков режим. За повеќе од гола егзистенција, додека студирав, работев се: носев јаглен, растоварав камиони и што уште не. Поради високиот просек на студиите, ми беше овозможена дополнителна година за магистратура. И тоа се заврши во 1962 година – се сеќава Паскал.

Од Вроцлав и Ташкент во Скопје

Магистерскиот труд на Паскал бил оценет со највисока оценка. Но при терминирањето на дипломата, се случил инцидент што тој го памти цел живот. Во графата за место на раѓање, Паскал напишал „Кондораби, Костурско, Македонија“.

Тоа отстапувало од претходните сведителства на кои на местото Македонија стоело Грција. Деканот на факултетот го убедувал дека ако остане Македонија како место на негово раѓање, никаде во светот нема да му ја нострифицираат дипломата. Паскал одговорил дека ќе се откаже од дипломата ако на неа пишува Грција. Случајот стигнал до ректорот на Универзитетот. Убедувањата се повториле, но на крај ректорот ја потпишал дипломата, велејќи дека Универзитетот од Вроцлав ќе стои зад неа, таква каква што е.

Со магистерската диплома, Паскал се вработил во Вроцлавскиот металуршки завод како конструктор. Таму останал пет години. Во меѓувреме, брат му Циле, пред крајот на Граѓанската војна, побегнал во Југославија. Минал низ прифатилиштата во Македонија, Војводина и Хрватска, за на крај да замине во Ташкент, кај татко му Ломбро и мајка му Христина кои по поразот во војната, организирано побегнале таму. Во Ташкент го дочекало и новороденото братче Јани. Циле дипломирал во Киев. Дури во 1966 година, по земјотресот во Ташкент, семејството Камбуровски заминало за Скопје. Тогаш почнале договорите за враќање на Паскал од Полска. Меѓутоа, Полска не е држава без принципи. Таа вложила во образованието и тоа мора да се одработи и да и се врати. Но, во овој случај властите покажале разбирање. Во 1967 година, на молбата да биде ослободен од должноста заради тоа што по 19 години  прогон семејството му се прибрало во Скопје, каде и тој би сакал да замине, Паскал добил согласност.

Така стигнал во Македонија, каде се вработил во скопска Железара. Успеал да добие многу награди, а во витрините посебно место му припаѓа на Орденот за труд и Плакетата за посебен развој на југословенската металургија. За жал, по независноста на Македонија, бил прогласен за технолошки вишок, а од 1998 година е пензионер. Негова посебна страст е проучувањето на историјата на античка Македонија, и истражувањето на местото каде би можел да се наоѓа гробот на Александар Македонски за што има објавено и две книги.

(Продолжува)

(Овие сведоштва се запишани пред неколку години од еден од најдобрите македонски новинари, за жал, сега покојниот Спас Марковски)