Последната приказна од македонската трагедија започнува со Граѓанската војна во Грција по Втората светска војна. Тоа е почеток на последниот чин од етничкото чистење на делот од Македонија освоен од Грција четири и пол децении пред тоа, кога за да им ја спасат голата кожа на своите деца, илјадници мајки ги испраќаат далеку од нивните домови. Во повеќе продолженија, ќе ги објавиме од нас запишаните сведоштва на десетина Македонци родени во Егејска Македонија, бегалци од Граѓанската војна во Грција, чии сеќавања и судбина можат да ни објаснат многу повеќе за сегашната грчка упорност во борбата да ни го смени името на државата и идентитетот

ОД БАПЧОР ДО ОРАДЕА

Во групата беа мојот постар брат, јас, помалата сестра, Митре Ѓандов, син на мајката Ката, и уште дванаесеттина дечиња на различна возраст. Од тие мигови сликите ми се појасни. Тој ден, посебно вечерта, плачеа сите: бабите и дедовците, родителите, поголемите браќа и сестри. Не плачевме само ние, малите. Разбрав дека ќе не носат некаде, да не заштитат од бомбардировките. За месец-два, ќе не вратат дома. Не разбрав зошто плачат – се сеќава Коле Манев на заминувањето од неговото родно село Бапчор

Коле Манев денес е еминентен сликар и филмаџија од областа на документаристиката. Неговата животна приказна посебно по однос на годините по прогонот од Грција, е речиси идентична на приказните на иљадници и иљадници други дечиња чие детство е прекинато на почетокот од 1948 година. Но, секоја судбина си е посебен свет самата за себе.

Роден е на крајот од 1941 година во Бапчор, Костурско, во пазувите на висорамнината Вичо. Најраното детство не му оставило ниту една слика во сеќавањето. Единствено му останало некакво магловито чувство дека Бапчор е големо село во кое, од нивната куќа до селската црква имало повеќе од еден километар. Со годините, тоа чувство прераснало во верување дека е токму така. Но, по повеќе од пет децении, кога успеал да го посети селото, сфатил дека сето тоа било само детско разбирање на нештата. Според руините што останале од селото, Бапчор и не бил така големо село. А црквата од неговата куќа била оддалечена на помалку од стотина метри. Додуша и таа била разурната во Граѓанската војна, но обновена е со помош на неговиот соселанец Митре Каламаров, познат скулптор во Грција и Австралија каде еден период живеел.

– На почетокот од март, односно на 3 март 1948 година, во организација на партизаните и активистките од Црвениот Крст, од нашето село беа формирани три групи дечиња и беа поставени мајки на секоја група. Нашата група како мајка ја водеше Ката Ѓандова. Во групата беа мојот постар брат, јас, помалата сестра, Митре Ѓандов, син на мајката Ката, и уште дванаесеттина дечиња на различна возраст. Од тие мигови сликите ми се појасни. Тој ден, посебно вечерта, плачеа сите: бабите и дедовците, родителите, поголемите бра}а и сестри. Не плачевме само ние, малите. Разбрав дека ќе не носат некаде, да не заштитат од бомбардировките. За месец-два, ќе не вратат дома. Не разбрав зошто плачат – се сеќава Манев.

ВО ВОЗ ЗА ДОБИТОК

Во тоа време не можел да знае дека таа вечер за последен пат ќе се раздели од татко му. Неколку месеци подоцна загинал во Граѓанската војна. Тргнале кога убаво се стемнило. Попатно, од другите села им се приклучувале нови групи.

– Дење се засолнувавме во шуми и јадевме од тоа што ни го беа подготвиле. Минаа три ноќи патување кога ја минавме границата и се спуштавме кон Љубојно. Последната ноќ, пред разденување, партизаните што не водеа, рекоа дека конечно сме го нашле патот. Не знам што тие мислеле, но знам дека некои деца од толпата се стрчаа кон посветлата линија и, наместо на вистинскиот пат, се најдоа во Преспанското Езеро. Првиот вистински оброк, со готвена храна го примивме во Љубојно. Од таму, со камиони не однесоа во Битола. Тажни слики за градот и денес ми се пред очите. Иљадници и иљадници деца, распарталени, истоштени, немиени и валкани, бевме на едно место. Од Битола заминавме за Скопје, натоварени во воз за добиток. Таму ни дадоа леб со мармалад и чај. Потоа продолживме за Белград. На станицата во Белград, за насобраните деца беа формирани повеќе композиции. Една беше за Романија, друга за Чехословачка, трета за Унгарија. Имаше композиција и за Полска и за кој знае уште каде. Веројатно при поделбата на децата не се водела никаква сметка, па затоа при полнење на композициите, деца од исто село, па дури и братчиња и сестричиња беа ставани во вагони кои одат во различни земји – раскажува Манев, без револт, но со некој свој, внатрешен суд за таа нова тортура врз децата.

Од Белград, нивниот воз ги однел за Романија. За цело време, возот за добиток им бил и спална, со слама на подот, и трпезарија и клозет. Првата станица на таа композиција бил градот Арад. Во Романија, на дечињата гледале како на заразна болест. Недовребата кон нив била голема. Затоа, подолг период нивниот живот поминал како во логор: со ограда од бодликав тел и војничка стража. По неколку месеци во Арад, биле преместени во селото Ваца. Таму им ја соблекле старата облека, ги избањале и запрашиле, за потоа да им дадат пижами со пруги, како во логор.

Добивале по еден оброк дневно. По пет месеци со логорски униформи, биле префрлени во Синаја, прекрасно организирано одморалиште. Децата од групата на Коле биле сместени во хотелот „Палас“, а останатите во „Касино“ и другите хотели. Децата биле вчудоневидени од огромните луксузни лустери, од големите огледала и огромните сали. Такво нешто за прв пат виделе во својот кус, вознемирувачки и тажен живот. Дури, во почетокот тешко се навикнувале на новите глетки. Подоцна, веќе некако се навикнале.

Пред да ги сместат, ги избањале, одново ги запрашиле и се така редум, додека од нив не направиле дечиња кои пристојно изгледале. За прв пат, грижата на романската власт била поголема од очекувањата на децата. Во Синаја го изучувале романскиот, македонскиот, грчкиот и рускиот јазик. Потоа ги префрлиле во Тулгеш, село во централниот дел на Карпатите. Ги сместиле во касарна. Селото имало околу 1.500 жители, а бројот на децата бил 3.000. Излегувањето од домот им било забрането, а еднаш неделно имале организирана прошетка по околните планини.

ДАТУМ ШТО СЕ ПОМНИ

– Во непосредна близина на касарната-дом, имаше многу бавчи со тикви, краставици, домати и неколку овоштарници. Ние во групи од пет-шест деца, иако не делеа огради, наоѓавме пат да стасаме до нив. Кога им здодеавме на селаните, се пожалија до управата на домот. Стапија на сила жестоки контроли, но нашите детски кражби не престанаа. По две години, поголема група деца беше префрлена во Орадеа, во близина на границата на Романија со Унгарија. И јас бев со нив. Не сместија во католичка црква. Просторијата беше со висок таван, а ѕидовите прекриени со платна. Ги тргнавме платната и по ѕидовите видовме фрески со религиозни мотиви. Луѓето ги заштитиле, стравувајќи дека можеме да ги оштетиме. Во Орадеа за прв пат одевме во театар, на кино. Децата што имаа роднини во Америка или Австралија и што добиваа по некој долар од нив, си купуваа и по некоја книга што потоа одеше од рака на рака. По две години, од Орадеа не вратија во Тулгеш. Не знам зошто не селеа. Од тргнувањето од Бапчор, па наваму, воопшто немав сознание каде се брат ми и сестра ми. Бевме далеку од дома и не знаевме ништо за нашите родители, нашите семејства и нашите села. Единствено што можевме да имаме беа новите зближувања и другарувања со децата што ја делеа истата судбина. Но, таа група траеше само година-две. Потоа нови разделби, па нови познанства и, пак се одново. Кога веќе немавме ништо друго, и денес не ми е јасно кому му пречеа тие детски другарувања. Беа тоа страдања што не се преболуваат. Сестра ми и брат ми беа во Романија, а никој од нас не знаеше каде се другите. Но, тогаш, грев ли е да прифатиш некого друг од групата како братче или сестриче? Управите на домовите не селеа и преселуваа како да сме пакети со партали, без животна материја. За да биде трагедијата поголема, со истите другарчиња ќе се сретневме по две, три или четири години, но пак за кратко, зошто обично следеше ново префрлување – раскажува Манев.

По осумгодишно талкање, најстариот брат на Коле, преку Црвениот крст ќе ги пронајде двете братчиња и сестричката и ќе ги прибере на куп. Тогаш се формирала група од триесеттина деца што со камион биле префрлена во Букурешт, а оттаму со патнички воз во Југославија. Тоа е првата група што ја напуштила  Романија. Коле се сеќава – тоа се случило на 17 јули 1955 година.

(Продолжува)

(Овие сведоштва се запишани пред повеќе години од еден од најдобрите македонски новинари, за жал, сега покојниот Спас Марковски)